Talebi değiştiren faktörler nelerdir?

Talebin tanımını tüketicinin belli miktardaki mali belli bir bedel karşılığında gönüllü şekilde ve imkânları dahilinde elde etme isteği olarak yapabiliriz. Bu durumda talebi etkileyen faktörlere en az 2 faktör daha eklemek gerekir. Satın almaya gönüllü olmak, ekonomistlerin beğeni ve tercihleri dayandırdığı temel olan 'isteği' ifade eder. Eğer bir şeyle ilgili ihtiyaç ya da isteğiniz yoksa, satın almazsınız. Satın alma yeteneği ayrıca gelirin önemini de ortaya koyar. Örneğin, öğretmenlerin genellikle öğrencilere kıyasla barınma ve ulaşımı daha iyi karşılayabildiklerini görürüz çünkü gelirleri daha fazladır. Öte yandan, ilişkili mallar da aynı zamanda talebi etkiler. Örneğin, yeni bir araca ihtiyacınız olduğunda bir Honda’nın fiyatı sizin Ford'a olan talebinizi etkileyebilir. Son olarak, nüfusun yoğunluğu ve dağılımı da talebi etkileyecektir. Mesela ailede çocuk sayısı arttıkça giyinmeye olan talep de artar. Veya ailede araç kullanacak yaşa gelmiş çocuk sayısı arttıkça yakıta olan talep artış gösterirken bebek bezi ve mamaya olan talep azılır.

Talep eğrisi veya arz eğrisi, sadece iki değişken arasındaki bir ilişkidir: yatay eksendeki miktar ve düşey eksendeki fiyat. Bir talep eğrisi veya arz eğrisinin ardındaki varsayım, ürünün fiyatı dışında, ilgili ekonomik etmenlerden hiçbirisinin değişmemesidir. Ekonomistler bu varsayımı ceteris paribus olarak adlandırırlar, bu “diğer her şey eşit olduğunda” anlamına gelen bir terimdir. Eğer diğer şeylerin tümü eşit tutulmazsa, bu durumda talep ve arz yasaları geçerli olmayacaktır. Bu makalenin devamında, diğer faktörler sabit tutulmadığına neler olduğundan bahsedilmektedir.

Belirli bir araba turu için bir talep eğrimiz olduğunu düşünelim. Simdi ekonominin pek çok insanın gelir düzeyini artıracak ve arabaların daha ulaşılabilir hale geldiği şekilde büyüdüğünü varsayalım. Bu durumda talep eğrisi kayacaktır.

Talep eğrisinin kayması, mala karşı olan talep adedinin her bir alıcı birey açısından aynı miktarda değiştiği anlamına gelmez. Mesela bizim örneğimizde herkesin gelir düzeyi azalacak ya da artacak olmayabilir ve herkes bir araba daha alabilir veya almayabilir. Talep eğrisindeki kayma, bunun yerine piyasanın bütünündeki bir eğilimi ifade eder.

Gelir düzeyi arttığında talebi artan ya da tam tersi olduğunda ayni yönde hareket eden mallar normal mallardır. Yine de, bu şablona aykırı hareket eden örnekler de mevcuttur. Gelir arttığında pek çok insan herhangi bir bakkaldan alışveriş etmek yerine isim yapmış marketlere yönelecektir, ikinci el araç almak yerine sıfır araç alma eğiliminde olacaktır ya da ev kiralamak yerine ev sahibi olmayı tercih edeceklerdir. Gelir düzeyi arttığında talebi azalan ya da tam tersi olduğunda ayni yönde hareket eden mallar ise düşük mallardır. Başka bir deyişle, gelir düzeyi arttığında talep eğrisinin yönü sola kayacaktır.

Talepte kaymaya neden olan etken yalnızca gelir değildir. Talebi etkileyen unsurlar zevk ve tercihler, nüfusun büyüklüğü ve dağılımı, ilişkili malların fiyatları ve hatta beklentiler bile olabilir. Bireylerin verilen belli bir fiyattaki malı hangi sayıda alacağını etkileyen bu temel unsurlardan herhangi birinde oluşacak değişim, talep eğrisinin de kaymasına neden olacaktır. Grafik olarak yeni talep eğrisi herhangi bir artışta ilk eğriden sağa, herhangi bir düşüşte ise sola hareket etmiş olacaktır. Gelin şimdi bu unsurları inceleyelim.

Bir ülkedeki halkın 1980 yılından 2014 yılına kadar kişi başına tavuk eti tüketiminin yıllık 48 kilodan 85 kiloya yükseldiğini, kişi başına sığır eti tüketiminin ise 77 kilodan 54 kiloya indiğini varsayalım. Bu gibi değişiklikler genellikle zevklerdeki değişimler sonucu oluşur ve bir malın herhangi bir fiyattaki talep miktarını etkiler - yani bu mal için talep eğrisinin kaymasına neden olur (tavuk eti için sağ yöne ve sığır eti için sol yöne).

Bu ülkedeki yaşlı nüfus yoğunluğunun 1970 yılında %9,8 iken 2000 yılında %12,6'ya yükseldiğini ve 2030 yılında %20 oranına ulaşmasının beklendiğini düşünelim. 1960'larda olduğu gibi görece daha fazla çocuklu bir toplumda, üç tekerlekli bisikletler ya da kreşlere talep daha fazla olacaktır. Beklendiği gibi 2030 yılında ise, görece daha yaşlı nüfusa sahip bu toplumda huzurevi ve işitme cihazlarına daha fazla talep gelecektir. Aynı şekilde, nufüs büyüklüğündeki değişimler barınma ve daha pek çok malla ilgili talebi de etkileyebilir. Bu değişimlerin her biri talep eğrisinde kaymalar olarak karşımıza çıkacaktır.

Bir mala ilişkin talep, ikame ya da tamamlayıcı mallar gibi ilişkili ürünlerin fiyat değişimlerinden de etkilenebilir. İkame bir hizmet ya da malın yerine kullanılabilen başka bir hizmet ya da maldır. Mesela, şu anda kullandığınız eğitim hizmeti gibi elektronik kaynaklar daha ulaşılabilir hale geldiğinde, geleneksel basılı kitaplara olan talebin azalmasını beklersiniz. İkame bir ürünün daha düşük fiyatlı olması, diğer malın talebinde azalmaya yol açar. Örneğin son yıllarda tablet bilgisayarlar ucuzlamış ve talep kanunundan kaynaklı olarak bu ürünün talep miktarı artmıştır. Artık insanlar tablet satın aldıklarından dolayı, dizüstü bilgisayarlara olan talep, grafik olarak talep eğrisinde sol yönünde kayma oluşturacak şekilde azalmıştır. İkame malın daha yüksek fiyatlı olması durumu ise tam tersi etki yaratacaktır.

Diğer mallar birbirleri için tamamlayıcı, yani genellikle birlikte kullanılan ve biri tüketildiğinde diğerinde olan tüketimi de tetikleyen mallardır. Buna örnek olarak kahvaltılık gevrek ve süt, defter ve kurşun ya da tükenmez kalem, futbol okulu ve forma, arazi araçları ve yakıt, ya da salam, marul, domates, mayonez ve sandviç ekmeğini verebiliriz. Örneğin futbol okulunun fiyatı yükseldiğinde, talep kanununa göre futbol okullarına olan talep miktarı azalacaktır ve forma gibi tamamlayıcı ürünlere olan talep de bununla birlikte düşecektir. Aynı şekilde, tamamlayıcı malın düşük fiyatlı olması tam tersi etki yaratmasına rağmen, kayak ekipmanlarının fiyatının yükselmesi kayak tesislerinde yapılacak tatiller gibi tamamlayıcı mallara olan talep eğrisinde sola kaymaya neden olacaktır.

Mallara olan talep miktarının fiyatla ilgili olduğu aşikar olmakla beraber, gelecekteki fiyat beklentisinin -ya da zevk, tercihler ve gelir düzeyi gibi unsurlarla ilgili beklentilerin- de talebe etkisi olduğu doğrudur. Örneğin, yoğun kar yağışının yaklaştığı yönünde haber alan insanların marketlere akın ederek belli başlı gıda maddeleri almaları olasıdır. Ya da gelecekte çay gibi bir malın fiyatının artacağını öğrenenler, yine marketlere gidip şimdiden çay stoklayabilirler. Talepteki bu tür değişiklikler talep eğrisinde kayma olarak gösterilir. Yani, talepte kayma fiyat dışındaki herhangi ekonomik bir etkende görülen değişimin her fiyattaki talep miktarını değiştirdiğinde ortaya çıkar.

Talep eğrisinde kaymaya neden olan altı unsuru aşağıdaki grafikte özet olarak görebilirsiniz. Fark ettiğiniz gibi bir malın ya da hizmetin fiyatındaki değişimin kendisi talep eğrisinde kaymaya neden olan unsurlar arasında yer almıyor. Bir malın ya da hizmetin fiyatındaki değişim talep eğrisinde belli bir harekete neden olur, ve bu genellikle talep miktarında değişiklik olur, fakat talep eğrisini kaydırmaz.

Talep eğrisi kaydığı zaman farklı bir denge fiyat ve miktarında arz eğrisi ile kesişecektir. Fakat, burada bundan bahsetmeyeceğiz. Talepteki değişimlerin denge fiyat ve miktarı nasıl etkilediğini tartışmadan önce arz eğrisindeki kaymaları tartışmamız gerekiyor.