Forum Romanum (Roma Forumu)

Curculio adlı oyununda Latin oyun yazarı Plautus, Roma Forumu'nun en kapsamlı ve nitelikli tasvirlerinden birini yapmıştır (ll. 466-482). Yaptığı özette Plautus, forumda her türden insanın olduğu fikrini okurlara sunmaktadır. Burada suçlulardan dolandırıcılara, siyasetçilerden hayat kadınlarına kadar herkes yaşamaktaydı. Plautus'un özeti bizlere, Roma Forumu'nun şehrin temel siyasi, törensel ve kamusal merkezi olduğunu hatırlatır. Capitoline ve Palatine adlı tepeleri birbirinden ayıran bir vadi üzerine kurulu olan Forum, eski çağlarda inşa edilmiş olup Roma'nın çöküşünden sonra da kullanılmıştır. Tüm bu dönem boyunca Forum, şehrin ve imparatorluğun büyümesine ve sonra küçülmesine tanıklık etmiştir. Roma Forumu'nun arkeolojik kalıntıları, Antik Roma'da kentleşme ve anıtlar ile ilgili önemli süreçler hakkında önemli fikirler sunmaktadır.

Tiber Nehri'nin her iki yakası üzerine kurulu olan Roma, derin bir şekilde kesilmiş vadilerle ayrılan alçak tepeleriyle bilinir. Tepelerin en üst kısımları, Erken Demir Çağı'nın başlarında yerleşim merkezi olmuştur. Yerleşimler MÖ ilk bin yılda devam etmiş, Roma hakkındaki geleneksel anlatıya göre şehrin kendisi MÖ 753 yılında kurulmuştur (Livy 1.6).

Geleneksel kuruluş anlatısına göre, şehrin efsanevi kurucusu Romulus'un ilk yaptığı işlerden biri, yeni yerleştiği bölge olan Palatine Tepesi çevresine bir istihkam duvarı yaptırmaktı. Palatine Tepesi'nin karşısındaki Capitoline Tepesi ise şehrin kalesi (Latince arx) ve Jüpiter Optimus Maximus başta olmak üzere, çeşitli tapınakların ve poliadik kültlerin merkezi olarak kullanıldı ("poliadik" sözcüğü Yunanca şehir anlamına gelen "polis" sözcüğünden türetilmiş olup, antik bir şehrin en önemli kültünü/dini inancını ifade eder).

Demir Çağı'ndaki topluluklar, Palatine ve Capitoline tepelerini ayıran sulak alanlı vadiyi nekropolis (büyük, antik mezarlık) olarak kullanmışlardı, ancak Antik Roma'daki yerleşimlerin gelişmesi için herkesin kullanımına açık, ortak alanlara ihtiyaç vardı. Bu sebeple vadi, nekropolisten kullanılabilir bir alana dönüştürüldü. Bunu yapabilmek için hem insan faaliyetlerinin hem de doğal çevrenin dönüştürülmesi gerekti. Gömme faaliyetleri artık başka bir yerde yapılacağı için, temel nekropolis alanı Esquiline Tepesi'nin uç noktasına taşındı.

Mevsimlik yağışlar ve sel sorunlarını çözmek düşünüldüğü kadar kolay değildi. Vadiye hem bir çöplük alanı yapılması, hem de durgun suları kontrol altına almak için tahliye kanalı inşa edilmesi gerekiyordu. Tiber Nehri kendi kıyılarından sık sık uzaklaşıp iç alanlara doğru ilerlediği için, vadi sürekli sel tehdidi altındaydı. Velabrum diye bilinen alçak bir alan, forumun bulunduğu vadiyi nehrin bulunduğu alana bağlıyordu. Albert J. Ammerman'ın yürüttüğü karotlama çalışmalarının gösterdiği üzere, MÖ 6. yüzyılda kullanılabilir ve kuru seviyeler yaratmak için kasıtlı olarak bir çöplük projesi hayata geçirilmiş ve forum vadisi doldurulmuştur. Giacomo Boni ve Einar Gjerstad'ın aralarında bulunduğu, 20. yüzyılda kazı çalışmaları yürüten uzmanlar, forum vadisinin kamusal bir alan olarak kuruluşundan önce Demir Çağa ait önemli kalıntılar bulmuşlardır- özellikle de Sepulcretum diye bilinen, Sacra Via (şehrin törenler için kullanılan kutsal yolu, "Kutsal Yol") boyunca uzanan alandaki nekropolis. Gömülerin ve izledikleri örüntülerin araştırılması sayesinde arkeologlar, Roma'nın proto-kentsel dönemlerindeki toplumsal dinamiklerini ve cenaze geleneklerini anlama fırsatına sahip olmuşlardır.

Kamusal alanın oluşturulması ve iş gücünün örgütlenmesine yönelik bu büyük yatırım, Roma'nın erken dönemlerine dair önemli sosyo-ekonomik bilgiler sunuyor (Livy 1.59.9). İlerleyen dönemlerde, tahliye kanalının üzeri kubbe biçimli bir yapıyla kapatıldı ve kanala Cloaca Maxima yani "Büyük Kanal" dendi. Kamusal alana yönelik bu tür yatırımların en büyük sonuçlarından biri, siyaset ve din başta olmak üzere birçok alanda yürütülen faaliyetler için kullanılabilir alanlar oluşturulması oldu.

Erken Cumhuriyet Dönemi'nden başlayarak Forum'un bulunduğu alanda çok önemli tapınaklar inşa edildi. Bunlardan biri, yaklaşık olarak MÖ 498'de takdis edilen Satürn Tapınağı'dır ve genellikle Roma Forumu'nun en eski tapınağı olarak kabul edilir. Tapınak, tarım tanrısı Satürn'e adanmış ve devlet hazinesine ev sahipliği yapmıştır. Satürn Tapınağı MÖ 42'de ve sonra MS 283'te yeniden inşa edilmiştir. Cumhuriyet döneminin erken dönem tapınaklarından bir diğeri ise, MÖ 484'te tamamlanan Castorlar Tapınağı'dır (Castor ve Pollux Tapınağı). Tapınak, MÖ 496'daki Regillus Gölü Savaşı'nda Romalılara yardım eden Gemini'ye adanmıştır. Tapınak birçok inşaat aşamasından geçmiştir. Sacra Via (Kutsal Yol), forum meydanından Capitoline Tepesi ve Jüpiter Optimus Maximus Tapınağı'na doğru geçmekteydi. Bu kutsal yol, devlet düzeyindeki çeşitli törenler için, özellikle de "Roma zaferi" olarak bilinen zafer kutlama törenleri için kullanılırdı.

Önemli kutsal mekanlara bir başka örnek olarak Regia (kralın evi) ve Vesta Tapınağı'nı verebiliriz. Bu yapıların ikisi de Palatine Tepesi'nden yokuş aşağı inerken görülür ve Roma Forumu'na çıkan köşeye yakındır. Bu kutsal yapılar çok eskidir ve birçok inşa aşamasından geçmiştir. Bu sebeple erken döneme dair tespitlerde bulunmak zordur. Regia, kralın törenlere ev sahipliği yaptığı bir yapı iken daha sonra krallar ülkeden sürüldüğünde pontifex maximus'un yani devletin baş rahibinin mülkiyetine geçmiştir. Regia deyince bir avluyu çevreleyen, düzensiz bir şekilde konumlandırılmış odaları gözünüzde canlandırabilirsiniz. MÖ 6. yüzyılda bu yapı, boyanmış terrakotta levhaları ile süslenmişti. Bu levhalar yapının soylulara ait olduğunu gösterirken, bina için yapılan yatırıma da işaret ederdi. Yolun karşısında ise antik devletin anaç unsurlarına odaklanan Vesta Tapınağı vardı. Bu tapınak, Romalıların ocak alevini temsil eden Vesta kültünün ve kutsallığının muhafızlığını yapardı. Hem Regia hem de Vesta Tapınağı başta ilkel yapılarken, daha sonra taşla bezenen gerçek mimari yapılara dönüşmüştür. Severus Hanedanı, MS 191'de Vesta Tapınağı'nı büyük ölçüde restore etmiştir.

Siyasi organlar için önemli toplantı alanları, Forum'un kuzeybatısında ortaya çıktı. Bunlardan en bilinenleri Curia ve Comitium'dur. Curia, Roma Senatosu'nun esas toplandığı binaydı ancak Senato, Romalı rahiplerin törenle kutsal mekanları seküler mekanlardan ayırma işlemini yaptığı herhangi bir yerde toplanabiliyordu. Bazı kaynaklara göre Curia, MÖ 7. yüzyılda ortaya çıkmıştır ancak yapının erken dönemleri hakkında çok fazla bilgi yoktur. Günümüzdeki Curia binası, Curia Julia diye bilinen Geç Cumhuriyet Dönemi'ndeki binanın imparatorluk döneminde yeniden inşa edilmiş hâlidir. Curia Julia denmesinin sebebi, mimarlara bu işi yaptıran kişinin Julius Sezar olmasıdır. Comitium ise, Curia'nın önünde bulunan katmanlı bir alandır. Bu açık hava alanında herkese açık toplantılar yapılırdı. Günümüzde Comitium'dan pek fazla bir şey kalmamıştır ancak Roma Cumhuriyeti döneminde bu alan, siyasi ve kutsal etkinlikler için temel mimari yapılardan biriydi.

MÖ 4. ve 3. yüzyıllarda Roma Forumu elbette gelişmeye devam etti ancak büyük ölçekli bu mimari yapıdan arda kalan kalıntılar çok sayıda olmadığı için, alanın bahsi geçen yüzyıllardaki durumuna ait kavrayışımız diğer dönemlere kıyasla çok net değil. Ancak şunu biliyoruz: Cumhuriyet döneminin ortalarında, hatiplerin meydanlarda toplanan konuşmacılara hitap ettikleri kürsüler (Rostra) sürekli geliştirilmiştir. Zamanla gelişen bu anıtlar, ismini yenilgiye uğratılan ve anıtın ön tarafına konan düşman gemilerinin pruvalarından (rostra) almıştır.

MÖ ikinci ve birinci yüzyıldaki Geç Cumhuriyet Dönemi'nde şehirde ve Roma Forumu'nda pek çok değişiklik gerçekleşti. Roma şehrinin ve imparatorluğun MÖ ikinci ve birinci yüzyıldaki başarısı, Roma Forumu da dahil olmak üzere şehirde pek çok anıtsal yapının inşa edilmesiyle sonuçlandı. Geç Cumhuriyet Dönemi'nde Roma bir metropole dönüştü ve Roma Cumhuriyeti'nin Pön Savaşları neticesinde yendiği dış güçlerin, ayrıca Doğu Akdeniz'in Helenistik krallıklarının anıtsal mimarisiyle yarışacak, hatta onları geçecek düzeye geldi. Romalılar, özellikle devlet görevinde ve savaşlarda büyük başarılar elde eden ünlü erkeklere adanan anıtlar inşa etme geleneğini başlattılar. Bunlardan ilki, MÖ 260'daki Mylae Deniz Savaşı'nda Caius Duilius'un zaferini kutlayan Columna Rostrata'dır. Bunun ardından Romalılar, anıtsal mimariye ve belli şahsiyetlere adanmış mimari eserlere ilgi duymaya başlayacaktı. Bunlardan ilki olan Fabianus Takı (fornix Fabianus), MÖ 121 yılında Sacra Via üzerine inşa edilmiştr ve Roma Forumu'nun doğu ucuna doğru uzanır. Bu zafer takı, Quintus Fabius Allobrogicus'un askeri zaferlerine ve ailesine adanmıştır (Cicero pro Planc. 17). Fabianus anıtı günümüzde var olmasa da, anıtın inşası Roma'daki kamusal sanat çerçevesinde belli şahsiyetlere adanmış resmî anıtların inşa edilmesi yönünde bir gelenek oluşturmuştur.

MÖ 2. yüzyılda kendine has bir Roma yapısı olan bazilika ortaya çıktı. Bazilika, sütunlarla bezeli bir koridordan oluşan ve genelde çok amaçlı kullanımı olan bir yapıdır. Bazilikalar mahkeme, ticaret ve eğlence merkezi olarak kullanılmışlardır. Romalı şehir plancıları, bazilikaları genellikle açık hava meydanlarının uzun köşelerine konumlandırmayı tercih ettiler. Bu da Yunan "stoa"sına epey benzeyen bir görünüm oluşturdu. Bazı kaynaklara göre Porcia Bazilikası (MÖ yaklaşık 184), Roma'da inşa edilen ilk bazilikaydı ancak günümüzde ardında iz bırakmamıştır. Porcia Bazilikası, pleb tribünleri için ofis görevi görüyordu. Daha sonraki yıllarda daha detaylı bazilikalar inşa edildi. Bunlara örnek olarak, MÖ 179'da inşa edilen ve MÖ yaklaşık 55-34 arasında Paulli Bazilikası olarak yeniden modellenen Aemilia Bazilikası'nı verebiliriz. MÖ 14'teki bir yangından sonra yeniden restore edilen meşhur bazilika, Büyük Plinius tarafından Roma'daki en güzel üç anıttan biri olarak görülmüştür (Plin. HN 36.102.5).

Augustus'un "principate"sinin ilk dönemleri (MÖ 27- MS 14 arası) boyunca Roma Forumu'na eklemeler ve yenilemeler yapıldı. Augustus'un üvey babası Julius Sezar'ın tanrılaştırılması sonucunda Sezar'ın kültüne adanan bir tapınak (templum divi Iulii), forum meydanının köşesine inşa edildi (aşağıdaki görselde 15 numara).

Augustus mevcut yapıları restore etti, tamamlanmamış projeleri tamamladı ve hem kendi hem de aile üyelerinin başarılarını taçlandırmak için bazı anıtsal yapılar inşa ettirdi. Bu bağlamda Augustus Takı (yukarıdaki görselde 16 numara) ile Gaius ve Lucius Odası çok önemlidir. Augustus Takı, imparatorun önemli askeri ve diplomatik başarıları için inşa edilmişti. Gaius ve Lucius Odası ise imparatorun torunlarını şereflendirmek için yapıldı.

Julius Sezar'ın yolundan giden Augustus, Roma Forumu'nun ötesinde yeni bir forum daha inşa ettirdi: Augustus Forumu (takdis yılı MÖ 2). Bu yeni İmparatorluk Forumları ek alan sağlarken, dikkatleri Roma Forumu'ndan kendilerine çekmiş oldular.

İmparatorluk döneminde Roma Forumu'nda yeni yapılaşma çok sık görülmedi ancak mevcut yapıların tamiri ve bakımı zorunluydu. Forumun sınırlarının hemen ötesinde Antoninus Pius ve karısı Faustina adına MS 141'de bir tapınak inşa edildi (ve daha sonra imparator ölünce MS 161'de değiştirildi).

MS 2. yüzyılın sonunda iktidara gelen Severus Hanedanı, imparator Septimius Severus'un (iktidar yılları MS 193-211) zaferlerini kutlamak için forumun kuzeybatı ucunda üç bölmeli bir zafer takı inşa etti. MS 3. yüzyılda ise daha önce alevlerden zarar gören yapılar ve anıtlar yeniden inşa edildi. Bunlara örnek olarak, İmparator Diocletianus'un MS 283'teki bir yangının ardından yeniden inşa ettirdiği Curia Julia'yı verebiliriz.

İmparatorluğun servetinde yaşanan kayıplar, Roma'nın da şehir olarak çöküşünü başlattı. MS 3. yüzyılda Severus Hanedanı ve Tetrarşi dönemindeki inşa programlarından ve 4. yüzyılın başında Konstantin'in yaptığı yatırımlardan sonra, Forum ve çevresi çürümeye ve gerilemeye başladı. I. Konstantin Roma'nın idari merkezini MS 330'da resmî olarak Konstantinopolis'e taşıdı. I. Theodosius ise tüm pagan dinleri baskı altına alarak tapınakların MS 394'te kalıcı olarak kapatılmasını emretti. Bu değişiklikler ve nüfusun azalması, beraberinde Roma Forumu gibi alanların kademe kademe çöküşünü getirdi. Roma'daki anıtların parçaları, inşaat malzemesi olarak kullanılmak üzere yerlerinden alındı ve kullanılmayan bazı açık alanlar yeniden düzenlenerek bazen geçici barınma yerleri bazen de çöplük olarak kullanıldı. Dolayısıyla Roma Forumu, kutsal ve kamusal bir alandan gündelik işlerin yapıldığı sıradan bir alana evrildi. Hatta Forum bir dönem o kadar çok bitki ve yeşillik alanın her yeri sardığı bir alan oldu ki, Forum'a "inek otlağı" anlamına gelen "Campo Vaccino" denildi.

Roma Forumu'na inşa edilen en son antik yapı olarak görülen anıt, İmparator Phocas'ın MS 608 yılının Ağustos ayında başka bir yapıdan dönüştürdüğü anıtsal sütundur. MS 8. yüzyılda yazılan anonim Einsiedeln seyahat rehberi, forumun genel olarak eski durumunda olmadığından bahseder. MS 847 yılında meydana gelen büyük bir deprem, hem forumda hem de çevresinde o döneme kadar ayakta kalmış olan Roma anıtlarına büyük zarar vermiştir. Orta Çağ'da antik yapıların parçaları, yeniden kullanılan inşaat malzemeleri olarak değerlendirilmiştir.

Harabe ve kalıntılar sanatçılara sayısız ilham vermiştir. Örneğin, Canaletto gibi ressamlar antik şehrin harabelerinde romantizmi bulmuşlar, G. B. Piranesi ve G. Vasi gibi harita bilimciler ve gravürcüler ise kalıntıları kendi bakış açılarından yeniden oluşturup antik şehir planlarını restore etmişlerdir.

Görece küçük bir alan olmasına rağmen Roma Forumu, Roma şehrinin ve imparatorluğun genelinin kimliği ve işlevleri için son derece önemli bir rol oynadı. Forum sayesinde çeşitli sosyo-ekonomik gruplardan oluşan Roma toplumu bir araya gelebildi. Bu merkezi alanda grubun birliğine yönelik ritüeller yapılabiliyor, seçkinler ise anıtsal sanat ve mimarinin vitrine çıkarılması ile toplumsal hiyerarşileri güçlendirebiliyordu. Antik devletlerde, bu tür araçlarla hem bir toplumsal aidiyet hissiyatı yaratmak ve bunu devam ettirmek, hem de var olan toplumsal hiyerarşileri sürdürmek son derece önemliydi. Roma Forumu zamanla değişse de her zaman önemli bir alan olma özelliğini korudu. Birçok imparator forumun hemen yanında İmparator Forumları denen yeni forumlar oluştursa da, antik Romalıların geleneklere ve atalarına büyük oranda sadık olmaları sebebiyle Roma Forumu sembolik önemini korudu.

Roma Forumu'ndaki birçok anıtsal yapı ve antik döneme ait katmanlar zamanla kayboldu. Arkeolog Carlo Fea'nın denetimi altında, 1803 yılında sistematik keşif ve etüdler yapıldı, Septimius Severus Takı'nın yakınındaki bölge temizlendi. 19. ve 20. yüzyıllarda; Rodolfo Lanciani, Giacomo Boni, Einar Gjerstad ve Andrea Carandini gibi önemli isimlerin liderliğinde çalışmalar devam etti. Günümüzde Roma Forumu'nda etüdler, kazılar ve konservasyon çalışmaları devam etmektedir. Forum, kent arkeolojisinin tarihteki en büyük belgelerinden birini deneyimlemek isteyen ziyaretçilere açıktır.

Orijinal metni yazan: Dr. Jeffrey A. Becker

A. J. Ammerman, “On the Origins of the Forum Romanum” ("Roma Forumu'nun Kökenleri Üzerine"), American Journal of Archaeology (Amerikan Arkeoloji Dergisi) cilt 94, sayı 4, 1990, sayfa 627-45

A. J. Ammerman, “The Comitium in Rome from the Beginning” ("Başlangıcından İtibaren Roma'daki Comitium"), American Journal of Archaeology, (Amerikan Arkeoloji Dergis) cilt 100, sayı 1, 1996. sayfa 121-36

P. Carafa, Il comizio di Roma dalle origini all'età di Augusto (Rome: “L’Erma” di Bretschneider, 1998)

A. Carandini ve P. Carafa, Atlante di Roma antica: biografia e ritratti della città, 2 cilt (Milano: Electa, 2012).

A. Claridge, Rome: an Archaeological Guide (Roma: Bir Arkeoloji Rehberi) 2. baskı (Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2010)

F. Coarelli, Il foro romano, 2 cilt. (Roma: Edizioni Quasar, 1983-1992)

F. Coarelli, Rome and Environs: an Archaeological Guide (Roma ve Çevresi: Bir Arkeoloji Rehberi), İngilizce çeviri James J. Clauss ve Daniel P. Harmon (Berkeley: California Üniversitesi Yayınları, 2007)

E. Gjerstad, Early Rome (Erken Dönemde Roma), 7 cilt (Lund: C.W.K. Gleerup, 1953-1973)

C. Hülsen ve J. B. Carter, The Roman forum: its history and its monuments (Roma Forumu: Tarihi ve Anıtları), 2. baskı, (Roma: Stechert, 1906)

R. Krautheimer, Rome, profile of a city, 312-1308 (Roma, Bir Şehrin Profili), (Princeton: Princeton Üniversitesi Yayınları, 1980)

R. Krautheimer, Three Christian capitals: topography and politics (Üç Hıristiyan Başkenti: Topografi ve Siyaset),(Berkeley: California Üniversitesi Yayınları, 1983)

G. Lugli, Fontes ad topographiam veteris urbis Romae pertinentes. Colligendos atque edendos curavit Iosephus Lugli, 8 cilt (Rome: Università di Roma, Istituto di topografia antica, 1952-1965)

G. Lugli, The Roman Forum and Palatine (Roma Forumu ve Palatine), (Roma: Bardi, 1961)

S. B. Platner ve T. Ashby, A Topographical Dictionary of Ancient Rome (Antik Roma'nın Topografi Sözlüğü), (Oxford: Clarendon Yayınları, 1929)

L. Richardson, jr., A New Topographical Dictionary of Ancient Rome (Antik Roma'nın Yeni Topografi Sözlüğü), (Baltimore: Johns Hopkins Üniversitesi Yayınları, 1992)

J. Sewell, The formation of Roman urbanism, 338-200 B.C.: between contemporary foreign influence and Roman tradition (Journal of Roman archaeology Supplementary series; 79) (Roma kentleşmesinin kurulması, MÖ 338-200: Çağdaş dış etkiler ile Roma gelenekleri arasında- Roma Arkeolojisi Dergisi Ek Seri; 79), (Portsmouth RI: Journal of Roman Archaeology, 2010) (Portsmouth RI: Roma Arkeolojisi Dergisi, 2010)

J. E. Stambaugh, The Ancient Roman City (Antik Roma Kenti), (Baltimore: The Johns Hopkins Üniversitesi Yayınları, 1988)

E. M. Steinby, Lexicon Topographicum Urbis Romae, 6 cilt (Roma: Edizioni Quasar, 1993-2000)

D. Watkin, The Roman Forum (Roma Forumu), (Cambridge, Mass.: Harvard Üniversitesi Yayınları, 2009).

A. Ziółkowski, Sacra Via: twenty years after (Sacra Via: Yirmi yıl sonra) (Journal of Juristic Papyrology (Adli Papiroloji Dergisi), Ek; 3), (Varşova: Fundacja im. Rafała Taubenschlag, 2004).