Sanat Tarihi Analizine Giriş

Bir sanat eserinin neden öyle göründüğünü hiç merak ettiniz mi? Bu sanat eserini kim, neden yapmıştır? Ne anlama gelir? Bu ve buna benzer sorular sanat tarihi araştırmalarının merkezinde yer alır. Sanat tarihçileri, bu sorulara cevap bulmak için çeşitli analiz türlerinden yararlanır. Bu türler zaman içinde çeşitlenmiştir ve hala değişmeye devam etmektedir. Yine de bahsettiğimiz türleri üç kategoriye ayırabiliriz. Smarthistory sitesindeki makaleler ve videolarda farklı türde analiz yöntemleri kullanılır ve genellikle hangi yöntem olduğu açıkça söylenmez. Eğer aşağıda bahsedilen üç kategori hakkında bilgi sahibi olursanız, bu analiz türlerinin ne olduğunu anlayabilirsiniz.

Tuval üzerine yağlı ve pigmentli boya, oyma mermer, dokuma iplikler, beton bir kubbe— Pek çok sanat eseri ve mimari eser, fiziksel nesnelerdir. Bu nedenle nasıl göründüklerini belirleyen temel unsurlardan biri de yapıldıkları şeylerdir. Mimaride bunun için kullanılan sözcük "malzeme"dir. Sanatta ise, araç anlamına gelen "medyum" (çoğulu: medya) terimi kullanılır.

Malzemelerin nasıl şekil verilebileceklerini ve nasıl etkiler yaratabileceklerini belirleyen bazı özellikleri vardır. Örneğin, mermer düzgün bir şekilde dengelenip desteklenmezse çatlar. Bu da mermerle oluşturabilecek heykel biçimlerini veya mimari tasarımları kısıtlar. Fresk boyama, vitray ve mozaikle nefes kesici görüntüler yaratılabilir, ancak her aracın farklı fiziksel özellikleri ve çalışma yöntemlerinden dolayı görsel kaliteleri önemli ölçüde değişiklik gösterir. Bir araçla nasıl çalışıldığı veya aracın nasıl kullanıldığına "teknik" adı verilir. Malzemeler ve teknik, sanatçı veya mimarın izleyeceği temel görsel özellikleri ve parametreleri belirler.

Belirli araçları ve teknikleri tanımak ve bunların tarih boyunca nasıl kullanıldığını öğrenmek sanat tarihçilerinde olması gereken temel becerilerdir. Bu araç ve teknikler belirli görsel özelliklerin arkasındaki mantığı anlamamıza yardımcı olmanın yanı sıra bir eserin ne zaman ve nerede yapıldığını anlamamıza da yardımcı olur, çünkü belirli dönem ve yerlerin karakteristik özelliklerini oluştururlar.

Teknolojik gelişmeler malzemelerin ve tekniklerin incelenmesi için yeni yöntemlerin önünü açmıştır. Bugün, bu araştırma çoğunlukla konservatör adı verilen sanat eseri koruyucuları tarafından yürütülür. Diğer tüm fiziksel nesneler gibi sanat ve mimari de zamanın ve çevrenin yıpratıcı etkisine maruz kaldığından, konservasyon bilimi oldukça önemli bir alandır. Sanat konservasyonu eğitimi sanatın uygulanması ve tarihiyle birlikte kimya çalışmalarını da içerir.

Konservatörlerin temel görevi muhafazadır ancak araştırmayla ilgili tekniklerinden sanat tarihçileri de yararlanabilir. Röntgen, ultraviyole ışıklandırma ve kızılötesi reflektografi gibi teknolojiler, bronz bir heykelin iç kısmı, bir resimde yapılan değişiklikler veya bir boya yüzeyinin altında kalan çizim gibi bir nesnenin insan gözünün göremeyeceği özeliklerini açığa çıkarabilir. Röntgen floresan sistemi boyadaki pigmentleri veya kimyasal özelliklerine bakarak metallerin yapısını ayırt edebilir. Dendrokronoloji, ağaç halkalarının büyüme yapılarına bakarak ahşap bir nesnenin ilk olarak ne zaman yapıldığını ortaya çıkarabilir. Malzemeleri ve teknikleri bu tarz yöntemler kullanarak analiz etmek, sanat tarihçilerinin bir eserin ne zaman, nerede, nasıl veya kim tarafından yapıldığı hakkındaki sorularına yanıt bulmaları açısından faydalıdır.

Sanatın büyük bir bölümü görsel anlamda oldukça etkileyicidir. Neyin mümkün olabileceğini malzemeler ve teknik belirlerken, bir eserin son görünüşünü, sanatçı tarafından sonradan eklenen birtakım tercihler belirler. Tuval üzerine bir kadının portresini yağlı boya yapan bir sanatçı tuvalin boyutuna ve şekline, kadının resimdeki ölçeğine ve kadını nereye yerleştireceğine, portresi yapılan kişiyi ve çevresini çizerken kullanacağı biçimlerin, çizgilerin, renklerin ve fırça darbelerinin türüne karar vermelidir. Etkileyici bir sanat eserinde, bunun gibi sayısız değişken bir araya gelerek merak uyandıran görsel bir deneyim yaratır.

Sanat tarihçileri bu deneyimi tanımlamak ve anlamak için görsel analizden yararlanır. Bu analize genellikle biçimsel analiz adı verilir çünkü konu veya tarihsel bağlam yerine biçime odaklanılır. Bu analiz, temel anlamda iki bölümden oluşur: Bir eserin görsel özelliklerinin tanımlanması ve etkilerinin analizi. Sanat tarihçileri görsel özellikleri sistematik olarak tanımlamak için kabul gören bir dizi terim ve kavramdan yararlanır. Bunlar biçim, ölçek, kompozisyon, bakış açısı, insan figürünün ve alanın değerlendirilmes ve biçim, çizgi, renk, ışık ve doku kullanımı gibi unsurlardan oluşur.

Görsel özellikler tanımlanırken biçimsel analiz, genellikle eserin izleyende uyandırdığı genel etkiye katkıda bulunan belirli özellikleri tanımlar. Örneğin, belirgin bir doğrusal şekil eğer düz ve dikeyse güç anlamına gelebilirken, kıvrımlı ise zarafet veya şehveti, uzun ve yatay ise istikrarı ve sakinliği gösterebilir. Işık ve karanlıktaki keskin zıtlıklar görüntünün çarpıcı ve dramatik olmasını sağlarken, sönük ışıklandırma kibarlık ve mahremiyet anlamına gelebilir. Geçmişte biçimsel analiz, insanların görsel biçime verdiği tepkide temel bir evrensellik olduğunu varsaymış ve bu etkileri tanımlamaya çalışmıştır, günümüzde ise bu yöntemin öznel olduğu anlaşılmıştır. Yine de -özellikle sanat tarihine giriş dersleri olmak üzere- görsel deneyimin incelenmesinde oldukça önemli bir yöntem ve araç olarak değer görmektedir.

Biçimsel analiz, sanatın anlaşılması için güçlü bir araçtır. Biçimsel analizle sadece esere bakarak herhangi bir eserin analizini yapabilirsiniz. Ancak yöntem de tarihsel bağlamda sanatın anlaşılması için önemlidir. Bunun sebebi, bir sanatçı tarafından yapılan eserlerin görsel özelliklerinin veya daha genel anlamda aynı zaman ve yerde çalışan sanatçıların temel anlamda ortak özellikler göstermesidir. Sanat tarihçileri, ortak bu özelliklere stil adını verir. James Elkins'in nazikçe dediği gibi, stil "dönemler veya insanlardaki özelliklerin gösterdiği tutarlılıktır."[1] Bu durum, araç, işlev ve konu gibi kavramların tutarlılığını da içerebilir ancak sanat tarihçileri stil terimini kullandığından ilk olarak biçimsel özellikleri kast ederler.

Üslup da tıpkı araç ve teknik gibi zaman ve yere göre değişiklik gösterir ve bir sanat eserinin kökenini belirlemek için kullanılabilir. Karmaşık yapısından dolayı üslup, tek başına malzemeler ve teknikten çok daha belirleyici bir ölçüttür. İlk sanat tarihçileri, belgelenmemiş sanatın geniş mirasını sınıflara ayırmak ve eserleri biçimsel özelliklerine bakarak belirli kültürlere, sanatçı zümrelerine veya bir sanatçıya atfetmek için üslup analizinden yararlanmışlardır. Bilinmeyen eserler keşfedildiğinde üslup analizi eserin kökenini belirlemek için kullanılabilir veya eserin sahibinin aslında düşünülen kişi olmadığının anlaşılmasına yardımcı olabilir.

Üslup, eserlerin sınıflara ayrılmasına yardımcı olmanın yanı sıra sanat tarihçilerinin anlatılarını da büyük ölçüde şekillendirmiştir. 20. yüzyılın ortalarına kadar, pek çok sanat tarihi anlatısı üslup gelişimine ve değişime odaklanmıştır. Sonuç olarak, Batı sanatında kullanılagelen pek çok dönem ayrımı üsluba dayanır. Bazı örnekler vermek gerekirse: Geometrik, Oryantalizan, Arkaik ve Antik Yunan'daki Klasik, Orta Çağ Avrupası'ndaki Romanesk ve Gotikle birlikte Erken, Yüksek ve Geç Rönesans dönemleri. Bugün üslup sanatın sanat tarihçilerini ilgilendiren pek çok kavramından yalnızca biridir ancak geleneğin gücü sayesinde üslup temelli yapılan dönem ayrımları ve etiketler yaygın olarak kullanılmaktadır. Aynı şekilde, belirli dönemlerin, yerlerin ve sanatçıların üslubuna aşina olmak halen temel sanat tarihi bilgisi olarak düşünülmekte ve sanat tarihine giriş ders kitaplarının ve derslerinin odak noktası olmaya devam etmektedir.

Sanatın fiziksel özelliklerini ve bize yaşattığı görsel deneyimi anlamak önemlidir, ancak bugün çoğu sanat tarihi araştırması eserlerin kültürel eser olarak önemine odaklanmaktadır. Bu analiz türü bir dizi farklı yöntemin etkisi altındadır ancak hepsinde tarihsel bağlamına uygun olarak sanatı incelemek esastır. Çoğunlukla, bu analiz türü eserin üretildiği zaman ve yere odaklanır- genelde eserin ne amaca hizmet ettiğini, kim tarafından ve neden yapıldığını bilmek isteriz. Ancak sanat eserleri ve mimari eserler yüzyıllar boyunca varlığını sürdürdüğünden, sanat tarihçileri bir esere tarihin daha sonraki dönemlerinde verilen önemi de inceleyebilir.

Bağlamsal analizin en temel türlerinden biri eserin konusunun yorumudur. Sanatın çoğu temsilidir (yani, bir şeyle benzerlik gösterir) ve doğal olarak eserde neyin, neden gösterildiğini anlamak isteriz. Sanat tarihçileri görüntülerde işlenen konuya ikonografi adını verir. İkonografi analizi, eserin anlamının yorumlanmasıdır. Çarmıha gerilen İsa veya oturan Buda'nın görüntüsü gibi pek çok durumda konunun anlaşılması pek sorun yaratmaz. Ancak ikonografi üstü kapalı veya alışılmadık bir şekilde yapılmışsa, sanat tarihçileri eseri tarihsel bağlamına bakarak anlamaya çalışır, bunu da genellikle o dönemden metinler ve görüntülerle karşılaştırarak yaparlar. Anlaşılması zor olan imgeler söz konusu olduğunda, araştırmacılar hangi bağlamsal malzemelerin konu ile alakalı olduğu konusunda fikir ayrılığı yaşayabilir ve bu da birbiriyle çelişen yorumlamalara sebep olabilir. Karışık veya anlaşılmaz eserlerde işlenen konuların anlamları günümüzde tartışılmaya ve yeniden yorumlanmaya devam etmektedir.

Bağlamsal analizle incelenen sanatın diğer ortak bir özelliği de işlevidir. Tarihsel anlamda, pek çok sanat eseri ve mimari eserlerin neredeyse tamamı estetiğin ötesinde bir amaca hizmet etmeleri için üretilmiştir. İşlevi anlamak oldukça önemlidir çünkü bu unsur ikonografi, malzemeler, biçim ve üslup gibi pek çok özeliğin belirlenmesinde genellikle rol oynar. En temel düzeyde, sanat tarihçileri altar panosu, portre, kutsal kitap, mezar, saray gibi türleri belirleyerek işlev üzerinden inceleme yapar. Belirli bir türün tarihi ve kullanımını incelemek belli başlı örneklerin anlaşılması için bir bağlam sağlar.

İşlev analizi, eser üretmekten sorumlu olan insanların kişisel motivasyonları da devreye girdiğinde daha karmaşık bir hal alır. Tarihin büyük bir bölümünde bu durum yalnızca sanatçılar için değil, eser sipariş veren müşteriler (patron) ve bazı durumlarda müşteri adına sipariş veren danışmanlar için de geçerli olmuştur. Eserle ilgisi olan bu kişilerin motivasyonlarına bakarak, eserin amacı ve görünüşü hakkında olası bağlamlar elde etmiş oluruz.

Karmaşık eserlerde bu durum yorumla ilgili ikilemler doğurabilir. Örneğin, Michelangelo'nun Sistin Şapeli tavanına yaptığı ünlü freskleri ele alalım. Bu büyük oranda orijinal olan eserler, şapelin (Vatikan Sarayı'nın önemli bir ibadet yeri) işleviyle birlikte düşünüldüğünde mi en iyi anlaşılır, yoksa ressam Michelangelo veya eseri sipariş veren patron Papa II. Julius veya Julius'un sarayındaki danışmalarının görüşleriyle beraber ele alındığında mı? Bu sorunun cevabı aslında hepsinin bir karışımıdır, ancak birbirlerine bağlı olan bağlamsal unsurlar o kadar geniş ve çeşitlidir ki onları yorumlamanın tek bir yolu yoktur.

Bu bizi, sanat ve mimarinin kültürel eserler olarak anlamının incelenmesinde son bir noktaya götürür. Sanat tarihçileri, mümkün olduğunca gerçeğe bağlı kalıp eserleri tarihsel olarak mümkün olabilecek şekilde yorumlamaya çalışsa da, öznelliğin kaçınılmaz olduğunu unutmamak gerekir. "Sanat tarihi nedir?” videosunda anlatıldığı üzere, geçmişi bugün bize mantıklı gelen şekillerde yorumlarız. Bugün, sanat tarihçileri yukarıda bahsedilen geleneksel soruları sormaya devam ediyor ancak feminizm, küreselleşme, çok kültürlülük ve kimlik politikası gibi toplumsal gelişmelerden ilham alarak yenilerini de soruyor.

Bu konuda bir şeyler okurken, izlerken veya dinlerken kullanılan yaklaşımları tanımaya ve eleştirel düşünmeye çalışın. Konuşmacı veya yazar eserden fiziksel bir nesne mi, görsel bir deneyim mi yoksa kültürel bir eser olarak mı bahsediyor? (Genellikle bunların karışımı olacaktır). Anlamı açıklamak için hangi bağlamlar kullanılıyor? Hangi bağlamlar göz önünde bulundurulmuyor? Böylesi bir yaklaşım size yanıtlar sunduğu kadar yeni soruları da beraberinde getirir, ancak bu hiç de kötü bir şey değil. Burada sadece bilgi edinmek için değil, dünyadaki çeşitli konulara merak duyarak bunlar hakkında eleştirel düşünme yeteneğinizi geliştirmek için de bulunuyorsunuz.