If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Bağlandığınız bilgisayar bir web filtresi kullanıyorsa, *.kastatic.org ve *.kasandbox.org adreslerinin engellerini kaldırmayı unutmayın.

Ana içerik

İslam Dünyası Sanatı

Tac Mahal, Agra, Hindistan (fotoğraf: David Castor)
Tac Mahal, Agra, Hindistan. Görsel hakları: David Castor

İslam Sanatı nedir ?

Kubbet-üs Sahra, Tac Mahal, mine ile süslenmiş bir kase, ipek bir halı ve Kuran... Tüm bunlar İslam sanatının birer örneği. Peki İslam sanatı nedir?
İslam sanatı, 19. yüzyılda sanat tarihçilerinin oluşturduğu modern bir kavramdır ve ilk olarak 7. yüzyılda ilk olarak Arabistan'daki Müslüman halkların ürettiği malzemelerin sınıflandırılmasını ve incelenmesini kolaylaştırır.
Günümüzde İslam sanatı terimi, İslam'ın hakim veya yöneten din olduğu topraklarda üretilen tüm sanatları tanımlamaktadır. Hristiyan sanatı, Yahudi sanatı ve Budist sanatı gibi sadece dini sanata atıfta bulunan sanatların aksine, "İslam sanatı" terimi yalnızca dini sanatı veya mimariyi tanımlamak için değil, İslam dünyasında üretilen tüm sanat biçimlerini tanımlamak için kullanılır.
Dolayısıyla, İslam sanatı terimi yalnızca Müslüman sanatçılar ve mimarlar tarafından üretilen veya Müslüman kişiler için sipariş üzerine üretilen eserlerden ibaret değildir; Hristiyanlar, Yahudiler veya Hindular dahil olmak üzere herhangi bir dine mensup müşteriler için de üretilmiş eserleri kapsar. Aynı zamanda İslam topraklarında yaşayan Yahudiler, Hristiyanlar ve diğer insanların Müslüman müşterileri için yaptığı eserleri de içerir.
İslam sanatının en ünlü anıtlarından biri, Hindistan'ın Agra şehrinde bulunan kraliyet türbesi Tac Mahal'dir. Hinduizm Hindistan'da çoğunluğun dini olmasına rağmen Müslüman hükümdarlar -en ünlüsü Babürler olmak üzere- günümüzdeki Hindistan'ın büyük bir alanında yüzyıllar boyu hüküm sürmüştür. Bu sebeple Hindistan, İslam sanatı ve mimarisi söz konusu olduğunda geniş bir yelpazeye sahiptir. Xian Büyük Camii, Çin'in en eski ve en iyi korunmuş camilerinden biridir. Caminin şimdiki biçimi 15. yüzyıla dayanmakta ve çağdaş bir Budist tapınağının planını ve mimarisini barındırmaktadır. Aslında İslam dünyasındaki birçok sanat eseri ve mimari eser, yöresel geleneklerin ve evrensel fikirlerin senteziyle oluşturulmuştur ve oluşturulmaya devam etmektedir.
Xian Büyük Camii görüntüsü (fotoğraf: chensiyuan)
Xian Büyük Camii. Görsel hakkı: chensiyuan
İslam sanatı monolitik bir üslup veya hareket değildir; 1300 yıllık bir tarihe yayılır ve inanılmaz bir coğrafi çeşitliliğe sahiptir. İslam imparatorlukları ve hanedanlıklar, İspanya'dan Batı Çin'e kadar uzanan topraklarda hüküm sürmüştür. Fakat bu çeşitli ülkelerden ve Müslüman imparatorluklardan çok azı kendi sanatını İslam sanatı olarak nitelendirmiştir. Örneğin Şam'daki bir esnaf, eserini İslam değil Suriye veya Şam sanatı olarak düşünmüştür.
Bu tür bir sanatı "İslam sanatı" olarak adlandırmanın doğuracağı problemlerden dolayı bazı akademisyenler ve önemli müzeler, İslam sanatının çağdaş galerilerini yeniden adlandırdıklarında İslami terimini kullanmamaya karar verdiler. (Örneğin, Metropolitan Sanat Müzesi'nde bu galeriler "Arap Toprakları, Türkiye, İran, Orta Asya ve Güney Asya Sanat Galerileri" olarak adlandırıldı.) Böylece, bölgesel üsluplar ve yöresel kültürler vurgulanmış oldu. Dolayısıyla, "İslam sanatı" deyişini kullanırken bunun kullanışlı bir kavram olduğu kabul edilmeli, ancak yapay olduğu unutulmamalıdır.
İslam sanatı, bazı açılardan İtalyan Rönesansı'na benzemektedir. Rönesans boyunca birleşik bir İtalya yoktu; İtalya bağımsız şehir devletlerinden oluşuyordu. Kimse kendini bir İtalyan olarak görmüyordu ya da yaptıkları eserleri İtalyan sanatı olarak düşünmüyordu. Kendilerini Romalı, Floransalı ya da Venedikli olarak tanımlıyorlardı. Her şehir, oldukça yöresel ve dikkat çekici bir üslup geliştirdi. Fakat aynı zamanda, bilim insanlarının bu şehirleri İtalyan Rönesansı olarak değerlendirmesine olanak sağlayan ve bu şehirlerin sanat ve mimarisini birleştiren ana temalar ve benzerliklerden bahsetmek mümkün.

Temalar

İslam dünyasındaki sanatları bir araya getiren çeşitli temalar ve nesne türleri vardır. Örneğin hat sanatı, İslam dünyasında çok önemli bir sanat biçimidir. Zarif yazılarla yazılmış olan Kuran, Hz. Muhammed'in vahiy yoluyla Allah'tan doğrudan aldığı kutsal kelamdır. Hat sanatı ile işlenen Kuran ayetleri birçok farklı sanat ve mimaride bulunur. Aynı şekilde şiir, seramik kaselerden evlerin duvarlarına kadar her alanda bulunabilir. Hat sanatının her yerde bulunması, dile -özellikle de Arapça'ya- verilen değeri vurgular.
Geometrik ve bitkisel motifler, İslam'ın bir zamanlar baskın din veya kültürel güç olarak kabul edildiği bölgelerde, Elhamra (İspanya) gibi özel sarayların binalarında ve Safevi dönemindeki İran topraklarında bulunan detaylı metal işlerinde yaygın olarak kullanılmıştır. Aynı şekilde, İslam dünyasında belli türdeki yapılar çok yaygındır: Minareli camiler, türbeler, bahçeler ve medreseler. Ancak bu yapıların biçimlerinin bölgeye göre değiştiğini belirtmek gerekiyor.
Sultanahmet Camii minarelerinin görünümü, (fotoğraf: Graham Bould)
İstanbul Sultanahmet Camii ve minareleri. Görsel hakkı: Graham Bould
İslam dünyası sanatı hakkındaki en yaygın yanlış düşüncelerden biri, İslam sanatının "anikonik" olduğu iddiasıdır. Yani insan ya da hayvan temsillerinin sanatta yeri olmadığı söylenir. Kubbet-üs Sahra, Mescid-i Aksa (her ikisi de Kudüs'tedir) ve Emevi Camii gibi erken dönem dini sanat ve mimari örnekleri, insan ve hayvan figürleri içermez. Ancak Kuseyr Amra ve Hişam Sarayı gibi hükümdarlara ait olan özel konutlarda birçok figüratif resim, mozaik ve heykel bulunuyordu.
El Ezher Camii minareleri, Kahire, Mısır (fotoğraf: Ahmed Al.Badawy
El Ezher Camii minareleri, Kahire, Mısır. Görsel hakları: Ahmed Al.Badawy
İslam dünyası sanatı üzerine yapılan çalışmalar, sanat tarihinde diğer alanların gerisinde kalmıştır. Bunun pek çok sebebi vardır. İlki, çoğu bilim insanının Arapça ve Farsça'ya aşina olmayışlarıdır —bu diller İran'daki baskın dillerdir. Kaligrafi, özellikle de Arapça hat sanatı, yukarıda belirtildiği gibi büyük bir sanat biçimidir ve hemen hemen her türlü mimari eserde ve sanat eserinde yer almaktadır. İkincisi, İslam dünyasında üretilen sanat eserleri ve nesneler, Batı dünyasındaki sanat tarihçileri ve koleksiyoncularının çoğunlukla değerli gördüğü şeylere karşılık gelmez. Dekoratif sanatlar —halılar, seramikler, metal işleri ve kitaplar— Batılı araştırmacıların geleneksel olarak resim ve heykelden daha az değer verdiği sanat türleridir. Ancak son elli yılda İslam dünyası sanatı üzerine çokça çalışma yapılmıştır.

İslam Dünyasında Sanat

Bu yazıda, tartışılan sanatın İslam'ın baskın bir din veya büyük bir kültürel güç olduğu ancak zorunlu olarak dini sanat olmadığı bir dünyada oluşturulduğunu vurgulamak için “İslam Dünyası Sanatları” ifadesini kullanıyoruz. "İslami" kelimesi bugün kullanıldığında genelde dini bir kavramı işaret eder; bu yüzden "İslami sanat" tamlamasını kullanmak, tüm bu sanatın doğal olarak dini anlamlar içerdiği şeklinde yanlış yorumlanabilir. İslam Dünyası Sanatları deyişi ise, İslam dünyasında üretilen tüm eserlerin yalnızca Müslümanlara yönelik olmadığını ya da yalnızca Müslümanlar tarafından üretilmediğini kabul eder.

İçerik Editöründen Not

Bu bölüm içeriğini üç kronolojik bölüme ayırdık: Erken, Orta ve Son. Sanata dair yeni bir alan üzerinde çalışırken kronolojik düzenlemeye başvurmak, genelde öğrencilerin yapıların tür ve üsluplarını karşılaştırmak gibi daha karmaşık bir aşamaya geçmeden önce, konunun içerik ve temellerini rahatça kavramasını sağlar. Bu kronolojik grupların her birinde, içeriği daha da düzenlemek için coğrafi gruplar veya kümeler oluşturmaya çalıştık. İslam dünyası yalnızca 661-750 yıllarında Emeviler ve 750-932 yılları arasında Abbasiler zamanında birlik göstermiştir. Geri kalan zamanda çeşitli hanedanlıklar ya da yöneticiler eşzamanlı olarak, birçoğu dinin dışında hiçbir kültürel ortaklığa sahip olmayan toprak parçalarına hükmetmişlerdir.
İslam dünyasından halılar ve camiler de dahil olmak üzere belli başlı sanat ve mimarlık türlerine yönelik bir dizi yazının yanı sıra, belirli sanat ve mimarlık eserleri ile ilgili makale ve videolara da yer vermeyi planlıyoruz.
Ayrıca, bahsedilen yapı ve eserlerin isimlerini olabildiğince basit vermeye çalıştık. Bu eserlerin orijinal (kendi dillerindeki) isimlerine kısa bir araştırma yaparak erişebilirsiniz.
Orijinal metni yazan: Dr. Elizabeth Macaulay-Lewis

Ek kaynaklar
Bloom, Jonathan ve Sheila Blair. Islamic Arts. Londra: Phaidon Press, 1997.
Archnet, mimari, şehircilik, çevre ve peyzaj tasarımı, görsel kültür, Müslüman dünyası gibi konular üzerine odaklanan bir kaynaktır.

Tartışmaya katılmak ister misiniz?

Henüz gönderi yok.
İngilizce biliyor musunuz? Khan Academy'nin İngilizce sitesinde neler olduğunu görmek için buraya tıklayın.