Kubbet-üs Sahra

Kubbet-üs-Sahra, olağanüstü güzellikte, sağlamlıkta, zarafette, tekil bir yapı… Hem dış hem de iç dekorasyonu oldukça muhteşem ve işçiliği tarif edilemeyecek kadar üstündür. Altınla kaplanmış olan tepe kısmı bu güzelliğe bakanın gözlerini kâh bir ışık kütlesi gibi parıldayan, kâh şimşek gibi çakan parlaklığıyla kamaştırır.
> İbn Battuta (14. yüzyıl seyahat yazarı)

Ortadoğu'nun en ikonik görüntülerinden biri hiç şüphesiz Kudüs'ün günbatımında parıldayan Kubbet-üs-Sahra'dır. Eski Kudüs'ün en yüksek noktası olan Harem-i Şerif'in tepesinde yer alan Kubbet-üs-Sahra'nın altın renkli Kubbesi ve Osmanlı çinileri, Eski Kudüs'ün şehir manzarasına hâkim bir konumdadır ve 7. yüzyılda İslam'ın gücünün bir kanıtı olarak hizmet etmiştir. Kubbet-üs-Sahra, İslam dünyasının ayakta kalan en eski yapılarından biridir. Bu dikkat çekici yapı, genellikle sanıldığı gibi bir cami değildir ve bilim insanları, yapının ilk işlevi ve anlamı hakkında hala tartışmaktadırlar.

Hz. Muhammed'in 632'de ölümü ile Kubbet-üs Sahra'nın tamamlandığı 691-692 yılları arasında, Arabistan'da ve Kudüs çevresindeki kutsal topraklarda aralıklı olarak savaşlar yaşandı. Arap yarımadasından çıkan ilk Arap orduları, bir şeyler inşa etmekten ziyade fethetmeye ve bir imparatorluk kurmaya odaklanmışlardı.

Bundan dolayı, Kubbet-üs-Sahra, zamanının ilk İslami yapılardan biriydi. 685 ve 691-692 yılları arasında, muhtemelen en önemli Emevi halifesi olan Abdülmelik tarafından, İbn Zübeyr'e ​​karşı verdiği bir iç savaş sırasında, taraftarları için dini bir odak noktası olarak yaptırılmıştır. Abdülmelik, Kubbet-üs Sahra'nın inşaatına başladığında Kâbe'nin kontrolüne sahip değildi.

Kubbet-üs Sahra, şu anda Mescid-i Aksa'ya, medreselere ve diğer bazı dini yapılara ev sahipliği yapan muazzam bir açık hava alanı olan Harem-i Şerif'te yer almaktadır. Hem Hristiyanlar hem Yahudiler hem de Müslümanlar için Harem-i Şerif kadar kutsal olan çok az yer vardır. Burası, Roma İmparatoru Titus'un MS 70'te Yahudi isyanını bastırırken yıktığı ikinci Yahudi tapınağının yeri olan Tapınak Tepesi'dir. Bu olay sonrasında bölgeye bir Roma tapınağı inşa edilmiştir. Tapınak Tepesi, Geç Antik Çağ'da terk edilmiştir.

Kubbet-üs-Sahra'nın ortasında, Hz. İbrahim'in, oğlu İsmail'i (Yahudi/Hıristiyan geleneğinde İshak) kurban etmeye hazırlandığı yer olduğuna inanılan büyük bir kaya bulunur. İslamiyet'e göre ise bu kayanın Hz. Muhammed'in miraca yükseldiği yer olduğuna inanılır. Hz. Muhammed Mekke'de Kabe'nin yanında uyurken bir gece Hz. Cebrail gelir ve onu Kudüs'teki Mescid-i Aksa'ya (en uzaktaki mescite) götürür. Hz. Muhammed, kayadan cennete doğru yolculuk eder. Burada Hz. Musa ve Hz. İsa gibi diğer peygamberlerle tanışıp, cennete ve cehenneme tanıklık eder. Yolculuğunun sonunda ise meleklerin Allah'a ibadet ettiğini görür.

Muallak Taşı adı verilen bu kaya, iki yürüyüş yolu (kayayı çevreleyen koridorlar) ve sekizgen dış duvarla çevrelenmiştir. Merkezdeki sütunlar dizisi yani kolonat, çapı 20 metreden fazla olan iki katmanlı kubbeye geçiş yapan yuvarlak bir tamburu destekleyen dört ayak ve on iki sütundan oluşuyordu.

Sütun sıralarının alt sıraları mermer kaplı olmakla birlikte üst sıraları olağanüstü mozaiklerle süslüdür. Tamburda ve dış duvarlarda bulunan ızgaralı pencerelerden içeri süzülen ışığın bir sonucu olarak ruhani bir iç atmosfer vardır. Mücevherleri betimleyen altın mozaikler bu ışıltılı ışıkta parlamaktadır. Bitkisel motiflerin ortasında Bizans ve Sasani taçları da görülmektedir.

Bizans İmparatorluğu, başkenti Konstantinopolis'in Osmanlı İmparatorluğu'nun eline geçtiği 1453 yılına kadar yeni İslam İmparatorluğu'nun hem kuzeyinde hem de batısında yer aldı. Doğuda, eski Sasani İmparatorluğu Arapların baskısı altında çökmesine rağmen Kubbet-üs Sahra'da Sasanilere ait kanatlı taç motifleri görülebilmektedir.

Duvar ve tavan mozaikleri Geç Antik Çağ'da çok popüler hale geldi. Ravenna'daki San Vitale ve İstanbul'daki Ayasofya da dâhil olmak üzere birçok Bizans kilisesini süsledi. Bu nedenle, mozaik kullanımı Geç Antik dünyada sanatsal bir bağı yansıtır. Geç Antik Çağ, klasik dünyanın çözülüp Orta Çağ'ın ortaya çıktığı yaklaşık 300-800 arası bir dönemdir.

Kubbet-üs-Sahra'daki mozaiklerde insan veya hayvan figürü yoktur. İslam, figüratif sanatın kullanımını kendi başına yasaklamamakla birlikte, dini yapılarda bu türden bir kurala uyulduğu görülmektedir. Figürlerin yerine, Sasani kralları tarafından kullanılan bitkisel sarmallar ve motiflerin yanı sıra kaplar ve kanatlı taçlar görüyoruz. Dolayısıyla Kubbet-üs-Sahra ikonografisi, Arap ordularının bozguna uğrattığı, bölgenin diğer büyük İslam öncesi uygarlığı olan Sasani İmparatorluğu'nu da içeriyor.

Muallak Taşı'nı çevreleyen bina da, şeklini Augustus veya Hadrianus gibi Roma imparatorlarının emperyal mozolelerinden (mezar yerleri) alıyor gibi görünüyor. Dairesel formu ve Kubbesi de Kutsal Kabir Kilisesi'ne bir referansta bulunuyor. Kudüs'teki dairesel Kutsal Kabir Kilisesi, Hz. İsa'nın mezarını çevrelemek için inşa edildi. Kutsal Kabir Kilisesi ve Kubbet-üs-Sahra'nın kubbeleri hemen hemen aynı boyuttadır. Bu, Kubbet-üs-Sahra'nın yükseltilmiş konumunun ve kubbesinin benzer boyutunun, Müslümanların 8. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan inançlarının Hıristiyanlara üstünlüğünü ilan etmelerinin bir yolu olduğunu gösteriyor.

Kubbet-üs-Sahra'da aynı zamanda 240 metre uzunluğunda bir kitabe de bulunuyor. Bu yazıt, Kuran'dan günümüze ulaşan en eski ayet örneklerinden bazılarını mimari bağlamda veya başka şekillerde içeriyor. Kuran'ın her ayetinin başında yer alan ibare olan besmele (Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla) ve İslam'da tek bir yaratıcı olduğunu ve Hz. Muhammed'in onun peygamberi olduğunu bildiren ikrar olan şehadet bu yazıtta yer almaktadır. Yazıt ayrıca Hz. Meryem ve Hz. İsa'ya atıfta bulunur ve İsa'nın ilah değil, bir peygamber olduğunu belirtir. Böylece yazıt, yeni oluşan İslam dininin bazı temel değerlerini de ilan eder.

Kubbet-üs Sahra'nın altında, amacı bugüne kadar tam olarak anlaşılamayan küçük bir oda bulunmaktadır. İnançları ne olursa olsun Kubbet-üs-Sahra'ya girebilecek kadar şanslı olanlar için bu deneyim son derece etkileyicidir.

Orijinal metni yazan: Dr. Elizabeth Macaulay-Lewis