Yükleme Teorisi: Temel Kovaryasyon

Merhaba, bu video da etrafımızdaki insanların davranışlarını açıklamaya çalıştığımız birkaç farklı yolu işleyeceğiz. Gelin ilkinden başlayalım. İnsanların davranışları hakkındaki açıklamalarımızı, onlar ile ilgili ve onların etrafındaki şeyler ile ilgili olmak üzere ikiye ayırıyoruz. Her biri ile ilgili 2 tane terim bilmeliyiz. Eğer durum insanların kendileriyle alakalıysa, buna içsel ya da ruhsal diyeceğiz. Fakat eğer durum çevre ile alakalıysa buna dışsal ya da duruma bağlı koşullar diyeceğiz. Aslında şu an yükleme teorisinden bahsediyoruz. İşte bu şekilde etrafımızdaki insanların davranışlarını açıklamaya çalışıyoruz. Şimdi ortadaki mavi çizgiye bakın. Neden bu mavi çizgiyi çizdim? Çünkü gerçekte insanların davranışlarını bir tayf olarak düşünebiliriz. Davranışlar içsel ve çevresel unsurların birleşmesinden oluşabilirler. Peki, ne tür bilgiler kullanarak bu davranışların içsel, ruhsal ya da çevresel faktörler tarafından etkilendiğini anlayabiliriz? Bu tür değerlendirmeler için kullanabileceğimiz teorilerden bir tanesi kovaryasyon teorisidir. Bu teoriyi daha iyi anlamak için bir arkadaşımızı örnek olarak kullanalım. Şuraya bir takvim çizelim. Diyelim, arkadaşınızla sinemaya gitmek istiyorsunuz ama arkadaşınız sürekli planları iptal ediyor. Onu bir türlü sinemaya götüremiyorsunuz. ‘’Çamaşırlarımı yıkamam lazım’’, ‘’Saçımı kurutmam lazım’’, ‘’Arabamı tamir etmem lazım’’, deyip duruyor. Bir ay sonunda fark ediyorsunuz ki arkadaşınız sürekli aynı davranışı sergilemiş. Yani zaman içinde tavrı değişmemiş. Eğer davranışlarında bir istikrar varsa, arkadaşımızın her zaman erteleyen bir insan olduğu sonucuna varabiliriz. Bu davranış, çevresel faktörlerden çok onun karakterine bağlı bir durumdur. Böylece istikrarın fazla olduğu durumlarda, kararların içsel faktörler tarafından etkilendiği sonucuna varırız. Şimdi, başka bir arkadaşımızı inceleyelim. Raci rahat, arkadaş canlısı ve sıcakkanlı bir arkadaşımız. Öyle ki etrafımızda ondan daha fazla rahat ve sıcakkanlı başka bir arkadaşımız daha yok. Bir gün Raci pizza almaya gidiyor ve sonrasında olanlar Raci’yi aşırı öfkelendiriyor. Çünkü çalışanlar Raci’ye yanlış pizzayı getirmiş, sonra da pizzayı yere düşürmüş. Raci bunun üzerine resmen çıldırmış. Bu davranış Raci’nin karakteri dışında ve ayırt edici bir davranıştır. Sonuçta bu, “Vay be bunu da beklemiyorduk” diyeceğimiz bir durum. Yani Raci normalde böyle bir insan değil. Karakteri böyle değil. Bu örnekte Raci’nin davranışı bulunduğu durumla yani çevreyle alakalı. Yani pizzacıda yaşananlarla alakalı. Raci’nin normalde agresif ve düşmanca olduğunu düşünmeyiz aksine çevresel faktörlere bağlarız. Şimdi kovaryasyon modelindeki son faktöre geldik. Hiç grup gecikmesi diye bir terim duydunuz mu? Muhtemelen duymadınız, çünkü bu terimi ben uydurdum :) Bunu bir örnekle açıklayayım. Diyelim bir toplantıya geç kaldınız, ama toplantıya katılan diğer 20 kişi de geç geldi. Yani bir çok insan aynı davranışı sergilediyse, bu bir fikir birliğine sebep olur. Yani böyle durumlarda herkes geç kaldıysa, muhtemelen çevreyle alakalı bir problem vardır. Park edecek yer yoktur, hava kötüydür, asansör takılmıştır, gibi şeyler düşünürüz. Bu durumda bahsettiğimiz fikir birliği içsel faktörlerin aksine belirli bir durum nedeniyle gerçekleşmiştir. İşte bunlar Kelly’nin kovaryasyon modelinin üç önemli maddesiydi.