Senkretizm (Bağdaştırmacılık)

Orta Asya'da günümüzde Kırgızistan'a ait topraklarda çok eski bir Hristiyan mezarlığı bulunur. Mezartaşları, nilüfer çiçeği üzerinde kesişen bir çeşit haç olan Nasturi haçları ile süslenmiştir. Bir tanesinin üzerindeki kitabede "Burası imanlı Jeremiah'ın mezarıdır" ifadesi yer alır. Mezar taşında Jeremiah'ın ölüm yılı yazılıdır ancak devamındaki "koyun yılı" ibaresi ile de Çin Zodyak'ındaki on iki hayvanlı döngüye atıfta bulunulur.

Dinler, kültürler ve gelenekler toplumlarla birlikte dünya üzerinde yayılır ve senkretizm adı verilen bir süreç sonucunda birbirleriyle kaynaşırlar. Bu kavramı tartışırken kendinize şu soruyu sorun: "Orta Asya'daki bir Hristiyan mezarlığındaki mezartaşının üzerinde, neden Çin Zodyak yılı yazılıdır?"

İpek Yolu üzerinden taşınanlar yalnızca ipek, baharatlar ve hastalıklar değildi. Göçebe tacirler felsefeleri ve inançları da beraberlerinde getirdiler. Budizm ve Hristiyanlık da aynı lazulit, biber ve salgın hastalıklar gibi ticaret yolları boyunca seyahat etti; karşılaştığı kültürlere uyum sağladı veya onları değiştirdi. Bir Tao deyişinde söylendiği üzere, suyun bir kaba girerken şeklini değiştirmesi gibi, inançlar ve ideolojiler de onları kabul eden kültürlere uyum sağlamak adına biçim ve bağlam değişimine uğrarlar.

Antik dönemdeki imparatorluklar Avrasya üzerinde genişlerken, ticaret yolları ve iletişim ağları da onlarla beraber genişledi. Bazı imparatorluklar o kadar geniş bir alana yayıldılar ki, birbirleriyle komşu oldular. Örneğin Makedonyalı İskender'in döneminde Yunan İmparatorluğu Hindistan'a kadar uzanıyordu ve bu da Greko-Budizm'in ortaya çıkmasına sebep oldu. Klasik dönemdeki impratorlukların büyümesi, kültürlerin ve fikirlerin etkileşimine olanak sağladı ve yaygın kıldı.

Hristiyanlar ilk başlarda Roma'nın kurduğu altyapıdan kendi çıkarlarına uygun şekilde faydalanmayı başarmışlardı. Misyonerler ve vaizler Roma yollarını ve Roma'nın geniş ticaret ağlarını kullanarak vermek istedikleri dini mesajları Akdeniz'in ötesindeki bölgelere kadar yaydılar. MS 11. yüzyıla gelindiğinde, dünya üzerindeki Hristiyanların üçte biri Asya'da yaşıyordu.

Doğu Kilisesi kendi ayinlerinde Yunanca veya Latince yerine, Aramiceyle yakın akraba sayılan ve Semitik bir dil olan Süryaniceye'ye çevrilmiş İncil'i kullanmayı tercih etti. Süryanice konuşan Hristiyanların büyük bir kısmı Hristiyanlığın hem Roma Katolik hem de Doğu Ortodoks Kiliseleri tarafından sapkınlık (öğretilerle örtüşmeyen) olarak kabul edilmiş bir dalı olan Nasturi inanışına mensuptular. Nasturiler, İsa Mesih'in tanrısal ve insani olmak üzere iki farklı doğası olduğuna inanıyorlardı.

Nasturiliğin MS 431 yılında Efes Konsili'nde kafirlik olarak kabul edilmesinden önce bile, Asya ve Anadolu'daki Hristiyanlar çevrelerindeki inançlarla etkileşim halindeydiler. Örneğin, Hristiyanlığın erken döneminde çileciler, Musevi, Hindu ve Budist mistiklerinin nefsi istekleri reddetmeye yönelik ibadetlerinden etkilenmişlerdi. Bazıları yıllarca inzivaya çekiliyordu. Bu Hristiyan mistiklerden biri olan, Aziz Simeon Stylites, Suriye'de bir sütunun üzerinde 37 yıl boyunca yalnız başına yaşadı. Kudüs'ten Beijing ve Xi'an'a kadar uzanan birçok önemli Nasturi merkezi vardı ve piskoposluk arazileri İpek Yolu boyunca ipliğe dizili boncuklar gibi sıra sıra dizilmişlerdi. Doğu Kilisesi patriği olan I. Timothy Tibet'te bir kilise merkezinin yapımına öncülük etmişti.

MS 78'de Timothy Doğu Kilisesi'nin liderliğini üstlendiğinde, Tang İmparatorluğu'nun başkenti olan Chang'an'daki Çinli Nasturiler, Hristiyanlığın Çin'deki 150. yılını kutlamak adına Nasturi Dikilitaşı adı verilen 2,7 metrelik, kireç taşından bir anıt inşa etmişlerdi. Anıt, İsa'yı Budist dilinde şöyle tasvir ediyordu: "[Mesih] Sekiz Yol'un [Mahayana Budizmi'ndeki Sekiz Bilinç] derecelerini düzenledi, böylece hakikati tamamladı ve onu süprüntülerden [değersizlikten] temizledi; üç sabit ilkenin kapısını açtı [geçicilik, ıstırap ve değişim], yaşamı başlattı ve ölümü ortadan kaldırdı."

Hindistan'da tacir kastına mensup bir çok kişi Budizm'e inanıyordu. Ticaret için yolculuk yaptıkları yerlerde insanlarla dini görüşleri üzerine konuştular. Bu şekilde Budizm İpek Yolu üzerinden İran'a, Orta Asya'ya, Güneydoğu Asya'ya ve Çin'e kadar yayıldı.

Budizm yayıldıkça onu kendi kültürleri çerçevesinde kabul eden insanların sayısı da artış gösterdi. Örneğin, Mahayana Budizmi Budist rahiplerin katı ve sofu uygulamalarla tanındığı, meditasyona büyük önem verilen Hindistan'a kıyasla Çin'de daha çok kabul gördü. Ömür boyu süren meditasyon uygulamasını sıradan bir insanın yapması ve başarması oldukça zordu.

Mahayana, kelime anlamı olarak büyük araç manasına gelmektedir, Budizm'in, kurtuluşa ermek amacıyla özveri gerektiren davranışlara, bağlanmasının daha kolay olduğu bir çeşidiydi. Örneğin, dini vecizeler için para ödenebiliyordu. Dinin misyonerler ve tacirler tarafından teşvik edilen bu makul yorumu Budizm'e Çin gibi bölgelerde geniş bir etki alanı yaratma imkanı sundu. Manevi kurtuluşa ermek hakkındaki evrensel mesajı insanlara cazip geliyordu ve çeşitli kültürler tarafından benimsenmesini de kolaylaştırıyordu.

Ayrıca Mahayana Budizmi, varolan kültürlerin ve uygulamaların kendi felsefesine dahil olmasına müsaade ediyordu. Moğolistan ve Tibet'te Mahayana Budizmi, büyü ve sihir kavramlarının çevresinde şekillenen kültürel inançlara uyum sağlayabilmek için değişikliğe uğradı. Örneğin, Tibet'te Mahayana Budistleri büyülü sözler ve ritüeller ile aydınlanmanın mümkün olduğu öğretisini yayıyorlardı. Budizm karşılaştığı kültürlerin çok çeşitli ve farklı bağlamlarını temel alarak kendini adapte etti ve yepyeni biçimler aldı.

Tang Hanedanı, askeri gücünün de yardımıyla Orta Asya'da barış ve düzeni sağladı ve bu güvenli ortamda gezgin alimler ve misyonerler de dağları ve stepleri aşan ticaret kervanlarına eşlik ettiler. Hanedanın etki alanı Doğu Çin Denizi'nden Kaşgar'a, günümüz Kırgızistan sınırının yakınlarına kadar uzanıyordu. Çinli Budist rahipler İpek Yolu boyunca Batı istikametinde ilerleyerek Budist öğretileri Hindistan'da araştırmayı hedef edindiler. Yedinci yüzyılda yaşamış olan Budist alimi Xuanzang, Batı Bölgelerinde Büyük Tang Kayıtları'nda Bamiyan'ın Büyük Budaları'nı " Sarp kayalıklara oyulmuş devasa taştan Budalar" diye yazmıştı. Budizm Orta Asya'nın bu kesiminde oldukça benimsenmişti. Her biri 36 metreyi aşan bu heykeller vadiyi çevreliyordu. Heykeller 2001'de Afgan Taliban'ı yıkımlarını emredene dek Bamiyan'da kaldılar.

Dördüncü yüzyılda hüküm sürmüş bir Roma imparatoru olan I. Konstantin, söylentilere göre gördüğü bir rüya sonrasında kendi topraklarında Hristiyanlar'a ibadet özgürlüğü tanıdı. 4. yüzyılın sonlarında ise imparator Theodosius, Hristiyanlığı Roma İmparatorluğu'nun resmi dini ilan etti. Hristiyanlar'ın devlet makamlarında görev almaya başlaması Hristiyanlığın meşruluğunu ve bu inanışın takipçilerinin sayısını da artırdı. Bu dönemde İspanya'da, İtalya'da, Kuzey Afrika'da ve Doğu Akdeniz bölgelerinde din değiştiren insanların sayısı hızla çoğalmıştı.

Bu değişim Hristiyan Kilisesinin imparatorluk içinde yerleşik bir altyapı kurmasını sağladı: Beş adet patrik ve piskopos beş büyük şehirde gücü elinde bulundururken, kırsal kesimlerdeki piskoposlar da kendilerine bağlı küçük bölgeleri yönetiyorlardı. Gücün tekelde toplanmaya başlaması, yerel dini doktrinlerin sertleşmesiyle sonuçlandı. Liderler MS 325'te İznik'te ve MS 451'de Kalkedon'da toplanarak İsa'nın doğası üzerine süregelen soruları, onun genel olarak insan mı yoksa tanrısal bir varlık mı ya da her ikisi birden mi olduğu üzerine tartışmak için toplandılar. Kalkedon'da toplanan otoriteler İsa'nın iki ayrı doğası bulunduğuna, aynı anda hem insan hem de tanrısal bir varlık olduğunda karar kıldılar. Bu karar Nasturiler, Kıptiler ve diğer Hristiyan grupları arasında zıtlaşmalara neden olsa da, ortak standartlara sahip bir inanç sistemi oluşması Hristiyanlığın Roma İmparatorluğu ve ötesine yayılmasını sağladı.

Roma hükümdarları MS 300'lü yılların sonlarında imparatorluk üzerindeki güçlerini kaybetmeye başladılar ve Batı Roma İmparatorluğu MS 476 yılında tamamiyle yıkıldı. Ancak Hristiyan Kilisesi'nin yapılanması bu çöküşten kurtuldu ve Avrupa topraklarında dini otoritesini güçlendirmeye ve genişletmeye başladı. Roma Piskoposu olan Papa, dini otoritenin lideri haline geldi. Piskoposlar yerel düzeyde yönetimler kurdular ve Germen bölgelerini hedefleyen misyonerlik girişimlerine öncülük ettiler. Hristiyanlığın Germen halkları arasında kabul gören bir çeşidi olan Aryanizm, imparatorluk içerisinde Aryan misyonerleri tarafından yayıldı. Hristiyanlığın bu mezhebinin takipçileri Tanrı Oğul İsa'nın, Tanrı Baba ile sonsuz bir birlikteliği olmadığına inanıyorlardı. Bu mezhep ve öğretileri Birinci İznik Konsili'nde sapkınlık olarak kabul edilse de çok sayıda takipçiye sahip olmaya devam etti.

Maurya İmparatoru Aşoka, muhtemelen vatandaşlarını ortak bir din çevresinde birleştirmek adına Budizm'i kabul etti. Ayrıca çeşitli bölgelere misyonerler gönderdi ve onları maddi olarak destekledi. İlk misyonerler MS 250'de Sri Lanka'ya ulaştı. Ayrıca Ashoka Orta Asya'ya ve Orta Doğu'ya da misyonerler gönderdi. Budizm Sri Lanka'dan Burma'ya, Java'ya ve Güneydoğu Asya'daki diğer bölgelere yayıldı. En sonunda Orta Asya'dan Doğu Asya'ya ve Tibet'e kadar uzandı.

Bu misyonerler, imparatorluğun resmi sözcüleri olarak hareket ettiler ve bu sayede ziyaret ettikleri şehirlerin hükümdarlarıyla görüşme imkanı buldular. Daha çok sayıda Kral, kendi bölgelerinde Budizm'i kabul ettikçe Budist dini de daha kolay ve etkili bir şekilde yayılmaya başladı.

Soru: Devletler yeni kültürlerle etkileşimlerinde kendi meşruluklarını güçlendirmek için Budizmi nasıl kullandılar?

Kültürlerin ve geleneklerin kaynaşması klasik dönemde birçok farklı bağlamda gerçekleşmişti. Hindistan'ın çeşitli bölgelerine yayılıp gelişen Hinduizm, senkretizme oldukça müsait bir dindi. Mezopotamya kültürü ve yasaları Museviliği ve İbrani Dini Yazmalarını etkilerken, Makedonyalı İskender'in imparatorluğunun doğuya genişlemesiyle Yunan kültürü de Musevilik üzerinde etkili olmaya başladı.

O halde tekrar Orta Asya'daki Nasturi mezar taşına dönelim.

Bu makaleyi okuduktan sonra, şimdi neden bir mezartaşında hem batı takvimine göre hem de Çin Zodyak'ına göre tarih yazıldığını daha iyi anlıyor musunuz? İpek Yolu üzerindeki toplulukların, iki imparatorluğun arasında kalan bölgede bulunan ve bu imparatorlukların arasında gerçekleşen ticarete bağımlı olan bu insanların nasıl ipekten daha fazlasını taşıdığını görüyor musunuz?