Ana içerik
Konu: Sağlık ve Tıp > Ünite 17
Ders 7: SıtmaSıtma nedir?
Dünyadaki en tehlikeli canlıyı düşündüğünüzde muhtemelen aklınıza köpek balığı, timsah ya da kocaman pençeleri veya kocaman dişleri olan başka bir hayvan gelir. Aslında konu insanları öldürmeye gelince dünyanın en tehlikeli hayvanı küçücük bir böcek olan sivrisinektir! Diğer tehlikeli yaratıkların aksine sivrisinekler ölümcül hamlelerini hastalık yayarak yaparlar. Bu ölümcül hastalıkların en kötülerinden biri de sıtmadır.
Sıtma, Plazmodyum adı verilen parazitlerin alyuvar ve karaciğer hücrelerini ele geçirmesinden kaynaklanan bulaşıcı bir hastalıktır. Parazitler, vücuda enfeksiyonu taşıyan bir Anofel sivrisineğinin ısırmasıyla aktarılır.
Sıtma nasıl hastalığa sebep olur?
İnsanda görülen sıtma hastalığına çoğunlukla dört farklı çeşit Plazmodyum paraziti sebep olur: Plazmodyum vivaks, Plazmodyum falsiparum, Plazmodyum ovale ve Plazmodyum malarya. Bazı türler diğerlerinden daha ağır semptomlara sebep olurlar.
Eğer sıtma taşıyan bir sivrisinek tarafından ısırılacak kadar şanssızsanız, bu sinek size sadece pis bir ısırık vermekle kalmaz, aynı zamanda salyasındaki sıtma parazitlerini de doğrudan kanınıza geçirir. Sıtmanın semptomlarını daha iyi anlamak için sıtma parazitinin yaşam döngüsüne göz atmamız gerekiyor.
- Eğer sıtma paraziti taşıyan bir sivrisinek tarafından ısırıldıysanız, parazitler kanınıza sporozoit (spor formuna benzeyen) biçiminde aktarılır. Sporozoitler kanınızda dolaşarak karaciğer hücrelerinize ulaşır ve bu hücreleri enfekte ederler.
- Sıtmanın hangi türünü kaptığınıza bağlı olarak 5-16 gün arasında değişen bir süre içinde, sporozoitler çoğalıp olgunlaşarak karaciğer hücrelerinizin içinde on binlerce genç yetişkin merozoit yaratırlar. Bazı türlerde merozoitler aktif olmayabilir ancak haftalar veya aylar içinde aktifleşebilirler.
- Karaciğerinizdeki genç yetişkin parazitler hazır olduklarında karaciğerinizi terk edip kanınıza geçer ve alyuvarlarınızı enfekte ederler. Bunun sonucunda, eşeysiz üreme ile binlerce yeni oluşmuş merozoitin oluşmasından ve 1-3 gün içirisinde kan dolaşımına dahil olmalarından (bu süre hangi tür sıtmanız olduğuna göre değişir) ibaret olan bir döngü başlar. Merozoitlerin döngüsel olarak kan dolaşımınıza karışması, ateşli hastalıklarda görülen belirtilere sebep olabilir. Burada önemli olan bir nokta, tüm merozoitlerin eşeysiz bir biçimde üremedikleri, bazılarının eşeyli üreme gerçekleştirmeleridir. Bu da, kan hücrelerinizin kan dolaşımında taşıdığı dişi ve erkek formların (gametositlerin) üretildiği anlamına gelir.
- Eğer başka bir sivrisinek tarafından daha ısırılırsanız, bu sinek gametosit taşıyan kan hücrelerini içine alır. Sivrisinek kan hücrelerini sindirir, dişi ve erkek gametleri salar ve bu hücreler de birleşerek sivrisineğin mide duvarında bulunan oositler içinde olgunlaşırlar.
- 8-15 gün (türüne bağlı olarak) geçtikten sonra oositler patlar ve sporozoitler sivrisineğin vücut boşluklarına yayılırlar. Bundan sonraki aşamada salya bezine yerleşirler ve sivrisinek sıtmayı yeni konaklara yaymaya hazır hâle gelir.
Sıtmanın belirtileri nelerdir?
Enfekte olmuş bir sivrisinek tarafından ısırıldığınızda; bu ısırık, büyük olasılıkla herhangi bir sivrisinek ısırığından farklı görünmeyecektir. Fakat genellikle birkaç hafta sonra enfeksiyon yerleştiğinde ilk fark edilebilir belirtileri yaşamaya başlarsınız. Sıtmanın dört tipinin hepsinde gribi andıran ön belirtilere veya erken belirtilere rastlarsınız. Bunlardan bazıları baş ağrısı, hafif ateş, kas ağrısı ve bulantıdır; bu belirtiler, kanınızdaki parazit sayısındaki artışla doğru orantılı olarak ortaya çıkarlar. Birkaç gün sonra bu belirtiler genellikle periyodik ateşlenme nöbetlerine (sıtma nöbeti olarak da bilinir) dönüşür. Bu nöbetler 4-8 saat sürer ve 3 aşamadan oluşur: 15-60 dakika süren üşüdüğünğz ve titrediğiniz soğuk evre, 2-6 saat süren ve ateşin 41 dereceye kadar yükselebildiği sıcak evre ve son olarak da 2-4 saat süren terleme evresi sonucu ateşinizin aniden düşmesi. Bu nöbetler çok yorgun hissetmenize neden olabilir ancak biraz uyuyarak bir sonraki nöbete kadar gayet iyi hissedebilirsiniz.
Sıtmanın tüm türlerinde, nöbetler, enfekte olmuş birçok kan hücresi aynı anda patlayarak binlerce merozoitin aynı anda kan dolaşımınıza karışmasına sebep olduğunda (yaşam döngüsünün üçüncü aşaması) gerçekleşir. Sıtma nöbetleri periyodik olarak gerçekleşir: - p. vivaks, p. ovale ve p. falsiparum için 48 saat, p. malarya için 72 saat. P. malaryanın döngülerinin 72 saatlik olması, bu türün daha yavaş gelişip olgunlaşmasından kaynaklanmaktadır.
Sıtma belirtilerinin ağırlık derecesi türüne göre değişkenlik gösterir. P. vivaks, P. ovale ve P. malarya sizi çok hasta edip bazen başka sorunlara neden olabilse de, P. falsiparum gibi yüksek ölümcül risk taşımazlar. Sıtmaya karşı bağışıklık oluşturup nöbetleri daha hafif geçirseniz bile bu durum size koruma sağlamaz ve sıtmanın tüm türleri kronikleşir. Yani türü ne olursa olsun eğer tedavi olmazsanız sıtmanız haftalar ya da aylar içinde tekrar nüksedecektir. Bu durumun sebebi de karaciğerde uyur hâlde bulunan merozoitlerin aktif hale gelmeleridir. Nüksetmeler onlarca yıl boyunca sürebilir.
Sıtma kapma ihtimalinizi artıran durumlar
Sivrisinekler her kıtada var olsalar da, sıtma Dünya'nın belirli bölgelerinde görülür (sıtma yayan sivrisinekler ılık, nemli, tropikal ve alt tropikal yerleri sever). En büyük risk faktörü, sıtmanın görüldüğü bölgelerde yaşamak ya da oraları ziyaret etmektir. Sıtma ve enfeksiyon riskinin en yüksek olduğu yerler şunlardır:
- Sahra altı Afrika,
- Hint yarımadası
- Güney Pasifik Adaları (Solomon Adaları, Papua Yeni Gine)
- Haiti (Karayipler)
Her sene, on milyonlarca insan, sıtma görülmeyen ülkelerden sıtma görülen ülkelere seyahat eder ve on binlerce kişi ülkesine sıtma ile döner
Sıtma kapmanız ne kadar olası?
Dünya çapında yapılan tahminlere göre, 1 milyardan fazla kişi şu anda sıtma tehdidi altındadır ve 600,000 kişi her sene sıtma yüzünden hayatını kaybetmektedir
Dünya çapında sıtma riski
Sıtmayı önlemek için neler yapabilirsiniz?
Sıtma parazitine karşı insanları koruyan etkili bir aşı henüz bulunmamıştır. Ancak alt tropik veya tropik bölgelerde yaşıyorsanız veya buraları ziyaret edecekseniz, kendinizi bu hayati risk taşıyan hastalıktan korumak için pek çok yöntem olduğunu bilmelisiniz.
- Risk durumunuzu değerlendirin. Sıtma kapma ihtimaliniz nereye ne zaman gittiğinizle doğrudan ilişkilidir. Mayıs'tan Aralık'a kadar olan aylar sıtma kapmak açısından risklidir ve bu risk en çok Sahra altı Afrika, Hint Yarımadası ve Güney Asya'da özellikle de yağmur sezonlarında veya sonrasında görülmektedir. Seyahate çıkmadan önce bölgenizdeki hastanelerden sıtmaya karşı nasıl korunacağınıza dair bilgi alın. Riskleri ve sıtmadan nasıl korunacağınızı bilmeniz bu riskle başa çıkabilmeniz için çok önemli. Sonra hazırlık yapmaya başlayabilirsiniz.
- Kişisel önlemler alın. Sivrisinek ısırığına karşı sivrisinek savar ilaçlar, sineklik veya cibinlik gibi önlemler alın. Bunlar sıtma riski olan tüm yerler ve dönemler için önerilir. Akşamüstü saatlerinde yani sivrisinekler kendilerine akşam yemeği aramadan önce, sivrisinek savarı kendinize uygulayın ve sivri sinek savar uygulanmış bir cibinlikle uyuyun. Bu cibinlik ve sineklikler sıradan olanlara oranla iki kat daha koruyucu ve etkilidirler. Bu önlemleri almak sizi ısırılmaktan maksimum oranda koruyacaktır
- Fazladan önlem alın. Tüm sıtma parazitleri eşit yaratılmadıklarından dolayı gideceğiniz bölgede hangi sivrisinek ve sıtma türlerinin daha fazla görüldüğünü bilmek size ekstra önlemler alabilmeniz açısından yardımcı olur. Daha ciddi ve tehlikeli türler varsa buna hazırlıklı olmalısınız (P. vivaks ve P. Falsiparum). Parazitler vücudunuza girdiklerinde onları durduracak nitelikte önleyici ilaçlar alabilirsiniz. Bu ilaçları seyahatinizden önce, seyahat esnasında ve seyahattan sonra kullanarak düzgün bir koruma sağladıklarından emin olabilirsiniz fakat en önemlisi, bu ilaçların doktorun önerdiği biçimde kullanıldığından emin olmalısınız.
Sıtma tedavileri nelerdir?
Gribi andıran belirtiler çok yaygın görülür ve sebebi her tür bulaşıcı hastalık olabilir, fakat eğer sıtma görülen bir ülkeye gitmişseniz muhtemelen doktorunuz sıtma için de bir test yapmak isteyecektir. Bunu yapmanın en basit ve yaygın yöntemi kan tahlili yaptırmaktır. Plazmodyum paraziti kanınızdan alınan örneğe özel bir madde eklendiğinde ve mikroskopla incelendiğinde görülebilir. Eğitimli bir sağlık personeli mikroskop yardımıyla hangi tür Plazmodyum tarafından enfekte edildiğinizi bulabilecektir.
Sıtma parazitlerinin mikroskobik görüntüsü
P. vivax
P. falsiparum
P. ovale
P. malarya
Sıtmanın en iyi tedavisi, artemisin bazlı kombine tedavi denen sıtma karşıtı ilaçların ve gerektiğinde başka ilaçların bir arada kullanıldığı tedavi türüdür. Sıtma tedavisinde hangi ilaçları birlikte kullanabileceğinizin belirlenmesi birkaç duruma bağlıdır:
- hangi parazit türünden enfeksiyon kaptığınız
- enfeksiyonu nerede ve ne zaman kaptığınız
- belirtileriniz ne kadar ciddi olduğu
- başka bir hastalığınız veya durumunuz olup olmadığı, başka ilaç kullanıp kullanmadığınız ve/veya alerjiniz olup olmadığı
- hamile olup olmadığınız
- enfeksiyonu kaptığınız parazit türünün sıtma karşıtı ilaçlarından herhangi birine karşı dirençli olup olmadığı (bu parazit tedaviye karşı dirençli mi?)
Erken teşhis ve tedavi sayesinde sıtma belirtileri azaltılıp ölüm riskinin önüne geçilir. Eğer ateşiniz çıkmaya başlarsa ve geçmiş 12 ay içinde sıtma riski taşıyan bir bölgede bulunduysanız doğru teşhis için hemen doktorunuza başvurun.
Şunları da göz önünde bulundurun:
- Sıtmanın görüldüğü bölgelerde büyüyüp yetişmiş olan veya çocukken bu bölgelerde bulunmuş olan, ancak yetişkinken sıtma olmayan bir bölgede yaşayan kişiler sıtmanın görüldüğü yerleri ziyaret ettiklerinde çok büyük risk altındadırlar. Sizce bunun sebebi ne olabilir? Öncelikle, çocukken sıtmaya karşı kazandığınız direnç ve bağışıklık büyüdüğünüzde zamanla azalacaktır. Yani her ne kadar fark etmeseler de, sıtma virüsü taşıyan bir sinek tarafından ısırıldıklarında bu kişiler tıpkı sıtmaya bağışıklığı olmayan kişiler kadar enfeksiyon kapmaya eğilimlidirler. İkincisi, arkadaş ve ailelerini ziyaret eden insanların sıtmanın insanlar arası geçme oranının yüksek olduğu uzak bölgelere gitme ihtimali daha fazladır. Dikkatli olup önlem alması gerektiğini farkında olmayan ve yakınlarını ziyaret eden bu kişiler hastalığa yakalanma riski taşırlar.
- Eğer P. vivaks sıtması kaptıysanız iki sıtma nöbeti arasında iyi hissedebilirsiniz ve tedavi olmasanız bile bu nöbetler birkaç haftada geçebilir. Ancak P. falsiparum sıtması kaptıysanız nöbetler arasında da kötü hissedebilir ve tedavi olmadığınızda ölüm riskiyle karşılaşabilirsiniz. Sizce bunun sebebi ne olabilir? Yapılan açıklamalardan biri, P. falsiparum sıtmasının genç ya da yaşlı demeden alyuvarları enfekte ederek çok fazla sayıda parazit yaratmasıdır. P. vivaks ise sadece genç alyuvarları enfekte eder ve bu durum da parazit sayısındaki yükselmeyi kısıtlar.
Tartışmaya katılmak ister misiniz?
Henüz gönderi yok.