Ana içerik
Konu: Sağlık ve Tıp > Ünite 16
Ders 5: Bunama (Demans), Deliryum ve Alzheimer- Bunama (Demans), Deliryum ve Alzheimer
- Bunama (Demans) ve Alzheimer Nedir?
- Alzheimer Hastalığı: Plaklar ve Yumaklar
- Bunamanın Diğer Çeşitleri
- Bunamanın Risk Faktörleri
- Bunama ve Alzheimer Hastalıklarının Evreleri
- Bunama ve Alzheimer Hastalıklarının Teşhisi
- Bunama ve Alzheimer Hastalıklarının Tedavisi
- Deliryum Nedir?
© 2024 Khan AcademyKullanım ŞartlarıGizlilik PolitikasıÇerez Politikası
Bunama (Demans), Deliryum ve Alzheimer
"Cüzdanımı gören oldu mu?" "Dişçiye saat kaçta gitmem gerekiyor?" "Geçen hafta gittiğimiz filmin adı neydi? Hangi yaşta olursak olalım, hepimiz zaman zaman böyle sorular sorarız ve mükemmel bir hafızamızın olmaması oldukça normaldir. Ara sıra gerçekleşen olayları hatırlama yeteneğimiz ve uzun dönem hafızamızın yaşlandıkça zayıflaması da normaldir. Ek olarak, hepimiz, atmışlı yaşlara geldiğimizde unutkanlığın veya dikkat problemlerinin çok daha ciddi sorunların habercisi olmasından korkarız. Yaşlandığımızda bizi saran en büyük korkulardan biri Alzheimer hastalığından kaynaklanan bunama veya diğer adıyla demanstır.
Bunama (Alzheimer da dahil) ve deliryum, kişide hafıza kaybına ve düşünce, anlayış (kavrayış) ve davranış bozukluğuna neden olan yaygın nedenler arasındadır. Bu hastalıklar birbirinden farklı olsa da ayırt etmek zor olabilir:
- Bunama genellikle hafıza, kavrama, sosyal etkileşim ve günlük görevleri yerine getirme yetisini etkileyen belirtiler grubu olarak tanımlanır. Belirtiler çoğu zaman kesin bir başlangıç göstermeden kademeli olarak ilerler ve genelde kalıcı olurlar.
- Deliryum ise birdenbire oldukça belirgin bir belirtiyle ortaya çıkar. Özellikle dikkat üzerinde etkili olur; genelde birkaç gün veya birkaç hafta sonra ortadan kalkar fakat daha uzun sürdüğü zamanlar da görülmektedir.
Bunamada yapı, fonksiyon ve beyin hasarı
Beyniniz, birbirine bağlanmış milyonlarca nörondan oluşan bir vücut kontrol merkezidir. Bu nöronlar neredeyse yaptığınız her şeyi düzenleyen ve kontrol eden mesajları alan, işleyen ve farklı bölgelere gönderen beyin yapılarıdır. Beyniniz başlıca üç bölüme ayrılır: beyin sapı, beyincik ve serebrum. Bu bölgelerin her biri hareket, konuşma, duyu algısı, duygular, kalp atış hızı, biliş ve hafıza gibi farklı fonksiyonlara sahiptir. Bilgi, beyin ve vücut arasında nöronlar aracılığıyla elektrik sinyalleri hâlinde yolculuk eder. Sinir sinyali bir nöronun sonuna geldiğinde kimyasal bir sinir iletici (nörotransmitter) salgılanır; bu sinir iletici, bir sonraki nörondaki sinir sinyalini bir nörondan diğerine "atlaması" için uyarır. Beynin farklı noktalarındaki nöronlar bilgi iletimi sağlarken farklı sinir ileticiler kullanır. Bazı sinir ileticiler beyin etkinliğini harekete geçirir, bazıları beyni sakinleştirir, bazıları her ikisini de yapar. Beyin fonksiyonlarınızın iyi çalışması sinir ileticilerinizin dengede olduğunu gösterir.
Bunama (demans), nöronların hasar gördüğü herhangi bir anda ortaya çıkabilir. Bu hasar beynin herhangi bir yerinde ve aynı anda birden fazla bölgesinde görülebilir. Bunama vakalarının çoğu; Alzheimer, Lewy cisimli demans ve frontotemporal demans gibi dejeneratif nörolojik hastalıklardan kaynaklanır. Bu hastalıklar, anormal proteinlerin nöronlar içinde birikerek nöronlara zarar vermesine, nöronların da zamanla bozulmasına ve ölmesine yol açar. Bu durum doğal olarak sinir iletici üretimini etkileyerek beyin sinyallerini engeller. Bütün bunların yanında vasküler demans da ilerleyici demansın yaygın nedenleri arasındadır. Bu durumda ise nöronlara gelen kan tedariği azaldığında veya durduğunda beyin hasar görür ve yine nöronların işleyişinin bozulmasına veya ölmesine neden olur. Yüksek kan basıncı veya diğer kan damarı bozuklukları kan damarlarında bozulmaya veya tıkanmaya neden olabilir. Bu bozukluk ve tıkanıklık, inme esnasında da gerçekleşebilir. Bunamaya yol açan nadir görülen dejeneratif nörolojik hastalıkların yanında enfeksiyon ve yetersiz beslenme gibi yine nadir görülen pek çok farklı sebep daha vardır.
Deliryum ise şiddetli fakat kalıcı olmayan, çoğu zaman geri döndürülebilen bir beyin işlev bozukluğudur. Deliryum geçiren insanların beyninde ne gibi değişiklikler olduğu hâlen tam olarak bilinmemektedir, ancak deliryumun sinir ileticilerde meydana gelen birden fazla dengesizlik durumundan kaynaklandığı düşünülmektedir.
Bunama ve deliryum belirtileri
Bunama belirtileri beynin hangi bölgesinde veya bölgelerinde gerçekleştiğine bağlı olarak kişi üzerinde farklı etkiler gösterir; hasarın nedenine bağlı olarak da ilerleyici olabilir veya tedavi edilebilir. Bunama belirtilerinin bazı durumlarda deliryum semptomlarıyla aşırı benzerlik göstermesi hastalığın teşhisini zorlaştırabilir. Ayrıca bunama hastalarının deliryum geçirmesi de oldukça yaygın bir durumdur.
Bunama: Belirtiler kademeli olarak başlar ve ilerler, hastalığın gün gün ilerlediği durumlar çok nadir görülür, genellikle yaklaşık on yıl boyunca sürekli olarak ilerler ve daha kötüye gider. | Deliryum: Belirtiler birkaç saat veya birkaç gün boyunca görülebilir, gün içinde görülüp kaybolduğu zamanlar olabilir ve genellikle geceleri meydana çıkar. | |
---|---|---|
Bilişsel belirtiler: | Bilişsel belirtiler: | |
Hafıza Kaybı | Hafıza Kaybı | |
Konuşurken ve iletişim kurarken zorluk yaşama | Konuşurken ve iletişim kurarken zorluk yaşama | |
Karmaşık işleri yaparken zorluk yaşama | Tutarsız veya mantıksız konuşma | |
Plan veya organizasyon yaparken zorluk yaşama | Okurken veya yazarken zorluk yaşama | |
Yönelim Bozukluğu (disoryantasyon) | Yönelim Bozukluğu (disoryantasyon) | |
Koordinasyon kaybı | Dikkat Dağınıklığı | |
Dikkatin kolayca dağılması | ||
İçine kapanma | ||
Psikolojik semptomlar: | Psikolojik semptomlar: | |
Karakter değişiklikleri | Odaklanma sorunu | |
Mantıklı düşünememe | Mantıklı düşünememe | |
Uygunsuz davranışlar | Çevre farkındalığının azalması | |
Paranoya | Heyecan | |
Heyecan | Halüsinasyonlar | |
Halüsinasyonlar | Uyku düzeninin bozulması | |
Korku, anksiyete, öfke veya depresyon |
Deliryum genelde kalıcı değil geçicidir fakat bu hastalığın tedavisi sizin deliryum geçirmeden önceki sağlık durumunuzla yakından ilgilidir; deliryum geçirmeden önce sağlık durumunuz iyiyse tamamen iyileşme şansınız daha yüksektir. Fakat ne yazık ki deliryum bazı hastalarda (özellikle hastalığı çok kötü durumda olanlarda) ciddi hafıza kaybına, düşünme yetilerinin azalmasına, sağlık durumunun genel olarak kötüye gitmesine, hastalığın tam olarak tedavi edilememesine ve yüksek ölüm riskine neden olur.
Bunama ve deliryumun sebepleri nedir?
Bunama
Bunamaya neden olan başlıca dört hastalık vardır: Alzheimer (vakaların yaklaşık %50-60'ı), vasküler demans (vakaların yaklaşık %10-20'si), Lewy cisimli demans ve frontotemporal demans. Bu hastalıklardan her birinin farklı özellikleri bulunur:
- Alzheimer belirtileri genellikle 60'lı yaşların ortalarında veya sonlarında ortaya çıkar fakat sayıları az da olsa bazı insanlar 40'lı veya 50'li yaşlarında erken Alzheimer belirtileri gösterebilir. Erken yaşlarda görülen Alzheimer genelde genetik kökenlidir ve kişiye ailesinden geçer.
- Vasküler demans 65 yaşın altındaki kişilerde oldukça nadir rastlanan bir durumdur fakat belirtileri Alzheimer'a göre daha hızlı ortaya çıkar. Buna ek olarak aynı zamanda Alzheimer veya başka bir tür bunama geçirdiğinizi anlamak zor olduğu için teşhis aşaması biraz zor olabilir. Sigara içen; kalp ritim bozukluğu yaşayan; hipertansiyonu, şeker hastalığı veya koroner damar hastalığı olan kişiler vasküler demans riski taşır.
- Lewy cisimli demans: Lewy cisimleri nöronların içinde oluşan ve beyin sinyallerini engelleyen protein birikintileridir; genellikle Alzheimer veya öncelikli olarak bir hareket bozukluğu olan Parkinson hastalığı olan insanların beyninde bulunur. Lewy cisimli demans ve Alzheimer birbirine çok benzer, fakat rem uykusu davranış bozukluğu, karışıklık ve netlik durumları arasında gidip gelme gibi belirgin özelliklerle birbirinden ayırt edilebilir.
- Frontotemporal demans Semptomları, Alzheimer'dan daha önceki evrelerde, 50'li yaşlarda veya 60'lı yaşların başlarında görülür. Beyin hasarı, kişiliği, davranışı ve dili kontrol eden ve beynin ön kısmında yer alan bölgelerde gerçekleşir.
Pek çok durumda genetik bağlantılar göze çarpsa da bu bunama vakalarının nedeni hâlen bilinmemektedir. Bunamayla bağlantılı fakat nadir görülen diğer durumlardan bazıları: Huntington hastalığı, Creutzfeldt-Jakob hastalığı, Parkinson hastalığı ve travmatik beyin hasarıdır.
Bunlara ek olarak bunama geçirmenize neden olan pek çok farklı sebep vardır; böyle durumlarda belirtiler ortadan kaldırılabilir. Enfeksiyonlar (örneğin: menenjit veya frengi), beslenme eksiklikleri, vücudun ilaçlara verdiği tepkiler, beyin kanamaları, madde kullanımı ve zehirlenme bu nedenler arasında gösterilebilir. Karaciğerde veya böbrek gibi hayati önemdeki organlarda meydana gelen işleyiş bozukluklarının da beyin fonksiyonuna etki ederek bunamaya neden olması mümkündür.
Yaşlı insanların hastaneye gitmelerini gerektiren herhangi bir sağlık durumu deliryum geçirme risklerini artırır. Ayrıca hastalıkları çok kötü durumda olan insanların %80'i hastanede kaldıkları dönem içerisinde deliryum geçirmektedir. Dehidrasyon (sıvı kaybı); idrar yolu enfeksiyonu ve zatürre gibi ciddi enfeksiyonlar; antidepresan, uyku hapları ve uyuşturucu gibi reçeteli ilaçlar; alkol veya madde kullanımı ya da alkolü veya maddeyi bırakma gibi etmenler deliryumu tetikleyen yaygın sebepler arasındadır.
Bunama ve deliryum kaç kişide görülüyor?
Bunama: Dünya çapında bunama görülen yaklaşık 50 milyon insan vardır ve bu sayıya her yıl 8 milyon yeni hasta eklenmektedir. Ortalama hayat süresi sürekli olarak artarken pek çok ülkede bunama da artmaya devam etmektedir. Genel olarak, 60 yaşın üzerindeki her 10 insandan 1'inde bunama görülür ve yaş ilerledikçe bunamanın yaygınlığı da hızlı bir şekilde artar. Kadınlarda bunama görülme riski erkeklere göre daha fazladır. Ayrıca obezite, şeker hastalığı, yüksek tansiyon veya diğer kardiyovasküler risk faktörlerine sahipseniz bunama geçirme ihtimaliniz artacaktır.
Deliryum: Deliryum hastane ortamında oldukça yaygın görülen bir durumdur, özellikle de yaşlıysanız ve sağlık durumunuz pek iyi değilse. -Hastaneye yatan yaşlı hastaların yarısı, hastaneye yatırıldıklarında deliryum geçirir ya da hastanede kaldıkları süre içerisinde deliryum geçirirler. Bunama gibi deliryum da yaş ilerledikçe daha sık görülür. Bunamanın aksine deliryum kadınlarda değil erkeklerde daha sık görülür.
Bunama ve deliryumu önlemenin yolu var mıdır?
Bunama: Bunamanın nasıl önlenebileceği hâlen bilinmemektedir fakat aklınızı ve vücudunuzu aktif kullandığınız, sizi sosyal hayata bağlayan sağlıklı ve aktif bir yaşam faydalı olabilir. Sigarayı bırakmak, kan basıncını (tansiyonu) düşürmek, besin ve vitamin açısından dengelenmiş sağlıklı bir beslenme yapmak riskinizi azaltmak için atabileceğiniz adımlar arasında gösterilebilir. Bütün bunlar dolaylı yoldan olsa da bunama riskinizi azaltabilecek faktörlerdir.
Deliryum: Deliryumu önlemenin en etkili yolu hastalığı tetikleyen faktörleri ortadan kaldırmaktır. Ortamın olabildiğince sessiz ve sakin olmasına özen göstermek, bireye özel destek vermek ve ilaç tedavisi uygulamak, deliryumu tetikleyen ilaçların kullanımından kaçınmak, hastane ortamında dikkat edilmesi gereken unsurlardır.
Bunama ve deliryum tedavileri nelerdir?
Bunama: Bunamadan kaynaklanan hafıza kaybının ve diğer semptomların birçok nedeni vardır. Doktorunuz tıbbi geçmişinizi ve belirtileri inceledikten sonra düşünme yetileriniz, hareket yetileriniz ve akıl sağlığınız hakkında bilgi sahibi olabilmek için sizden birtakım testler yaptırmanızı isteyecektir.Metabolizma ve beslenme sorunlarınızı görebilmek için yapılan laboratuvar testlerine ek olarak; inme veya beyin kanaması geçirip geçirmediğinizin veya beyin tümörü olup olmadığının görülmesi için beyin taraması yaptırmanız gerekebilir.
Bunamanın neredeyse bütün çeşitleri tam olarak tedavi edilemez fakat hafıza, değerlendirme ve öğrenme gibi beyin fonksiyonlarının işleyişini ayarlayan kimyasalların düzenlenmesini sağlayan bazı ilaçlar belirtileri kontrol etmenize veya azaltmanıza yardımcı olabilir. Reçeteyle verilen en yaygın ilaçlardan ikisi kolinesteraz inhibitörleri ve memantindir. Memantin, Alzheimer tedavisi için kullanılan yeni bir ilaç grubunun başında gelmektedir. Belirtilerin tedavisinde kullanılan farklı ilaçlar da vardır; ayrıca mesleki terapistler de hastaların gün içinde yaşadıkları sıkıntılarla başa çıkabilmeleri ve hayat kalitelerini artırabilmeleri için hastalara strateji önerileriyle yardımcı olmaktadır.
Deliryum: Doktorunuz deliryum geçirip geçirmediğinizi anlamak için yukarıda bunama için anlatılan sürece benzer bir süreç takip edecektir. Deliryum teşhisinin konulması halinde hastalığın altında yatan neden veya nedenleri ortadan kaldırmak amaçlanacaktır: örneğin bir enfeksiyonu tedavi etmek veya başka bir amaçla kullandığınız belli bir ilacın alımını durdurmak veya bu ilacı değiştirmek gibi. Bunun yanında doktorunuz ek destek tedavileri önerebilir: Bol su içtiğinizden emin olmak, ağrılarınızı gidermek, çevrenizdekilere alışmanıza yardımcı olmak, tekrar iyileşmenizi ve hayatınıza devam etmenizi sağlamak bu tedavilerin amaçları arasındadır.
Şunları da göz önünde bulundurun:
Memantin, orta-ileri derece Alzheimer tedavisinde kullanılabileceği kanıtlanmış N-metil-D-aspartat reseptörü veya NDMA reseptör antagonistleri adı verilen yeni bir ilaç grubunun ilk ilacıdır. Alzheimer tedavisinde kullanılan kolinesteraz inhibitörleri, asetilkolin adı verilen sinir ileticilerin seviyesini artırmaya yardımcı olurken; memantin, glutamat adı verilen kimyasalı düzenleyerek çalışır. Glutamik asidin tuzu olan glutamat, büyümeyi, enerji üretimini ve atıkların seçilmesini sağlayan canlı organizmalarımızda gerçekleşen kimyasal işlemler için oldukça önemli bir yapı taşıdır. Hafıza, kavrama ve öğrenme de dahil beynin neredeyse yaptığı her şeyi düzenlemeye yardımcı olan bir sinir iletici olarak glutamatın beyindeki işlevi de önemli bir yer tutar. Beyninizin düzgün çalışabilmesi için glutamatın doğru yerde, doğru zamanda ve doğru miktarda bulunması gerekir; aşırı az veya aşırı fazla glutamat zararlıdır. Alzheimer hastalarında nöronlar zarar gördüğünde fazla miktardaki glutamat birikir ve bu durum düzgün çalışan nöronlar için yıkıcı bir etki yaratabilir. Memantin, aşırı miktardaki glutamatın etkilerini engeller, hücre ölümünü önler ve orta-ileri derece Alzheimer hastalığının semptomlarını geciktirir. Memantinin farklı bir eylem mekanizması vardır; kolinesteraz inhibitörleri ile birlikte kullanıldığı takdirde ilacın etkileri daha uzun sürebilir.
Tartışmaya katılmak ister misiniz?
Henüz gönderi yok.