If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Bağlandığınız bilgisayar bir web filtresi kullanıyorsa, *.kastatic.org ve *.kasandbox.org adreslerinin engellerini kaldırmayı unutmayın.

Ana içerik

Madde Kullanımı ve Bağımlılığı

Madde kullanım bozuklukları, kişinin bir maddeyi ciddi sağlık problemlerine, sosyal sorunlara ve diğer olumsuz sonuçlara neden olmasına rağmen kullanmaya devam etmesinden kaynaklanan psikolojik bozukluklardır1 .

Madde nedir ?

Madde kullanımına dayalı bozukluklar bağlamında; maddeler, beyniniz, vücudunuz ve davranışlarınız üzerinde benzer etkilere sahip olan ilaç gruplarıdır. Madde kullanım bozukluğu teşhisi konurken göz önünde bulundurulan 10 madde sınıfı vardır:
  • Alkol: bira, şarap, likör
  • Kafein: kahve, çay, kola cevizi
  • Kenevir: marihuana, afyon, haşhaş yağı
  • Halisinojenler: fensiklidin (PCP), d-Liserjik asit dietilamid (LSD), psilosibin (mantar), peyote
  • İnhalantlar: solunan sprey boyalar, keçeli kalemler, tutkallar
  • Opioidler eroin, reçeteli ağrı kesiciler, metadon
  • Sakinleştiriciler, hipnotikler veya anksiyolitik ilaçlar: uyku hapları, benzodiazepinler, antihistaminler
  • Uyarıcılar: kokain, amfetaminler, diğer uyarıcılar
  • Tütün: sigaralar, purolar, burun otu, çiğneme tütün, elektronik sigaralar
  • Diğerleri (veya bilinmeyenler)
Bu gruplandırmada, maddeler yeterince keskin çizgilerle birbirinden ayrılmıyor (birçok madde birden fazla kategoriye giriyor) fakat maddeler aşırı kullanıldığında ne gibi tepkilere yol açabileceği konusunda fikir sahibi olmanıza yardımcı olabilir.

Bir maddenin bağımlılık yapmasına yol açan şey nedir?

Bağımlılık yapan bütün maddelerin ortak özelliği, doğru veya dolaylı olarak beynin ödül sistemini harekete geçirmeleridir.
Ödül sisteminin temel rolü yaşam için gerekli ihtiyaçlarınızı (yemek, içmek, cinsel ilişkiye girmek) gidermeniz için sizi desteklemesidir. Sistemin kendisi karmaşık olsa da basit bir kural üzerine kuruludur: Bir şeyi yapmak iyi hissettiriyorsa o şeyi tekrar yapma ihtimaliniz yüksektir. İhtiyaçlarınız karşılandığında orta beyinde bulunan ön tavan bölgesi (VTA) tatmin ve memnun hissetmenizi sağlayan bir miktar kimyasal dopamin salgılar. VTA, beynin aşağıda sıralanan bölgelerine dopamin gönderir:
  • Amigdala: duyguları hissetmek ve ifade etmek
  • Beyin ödüllendirme merkezi: motor kontrolü
  • Hipokampus: hafıza oluşumu
  • Prefrontal korteks: dikkat ve davranışları planlamak
Memnuniyet hissi veren kimyasalın salgılanmasına sebep olan şey her ne ise, bu durumun tekrarlanması hâlinde beyindeki bu bölgeler hafızanıza, dikkatinize ve davranışınıza yön vererek dopamine tepki vermiş olur. Bu tepkilerin sonucunda, beyninizin şekli ve işlevi kelimenin tam anlamıyla değişir!2
Unutmayın: (Dopamine yanıt olarak) birlikte ateş eden hücreler birleşirler (ileride daha iyi ateş etmeleri için bağlantılarını güçlendirirler).
İnsan beyninim dopamin yollarını gösteren görüntü
Ödül sisteminizin tepki verdiği tek şey temel ihtiyaçlarınız değildir. Siz büyüdükçe ve geliştikçe daha soyut amaçlar için (sınavdan iyi bir not almak gibi) gerekli olan ihtiyaçlarınızın tatmin edilmesi için de tepki vermeye başlar. Dopamin salgısını artıran herhangi bir madde (doğru veya dolaylı olarak) ödül sisteminizi ele geçirip ve sizi bu maddeyi tekrar kullanmanız konusunda motive edebilir. Bazı insanlarda madde kullanma isteği diğer ihtiyaçları (yeterince uyku alma, yeterince yemek yeme, para biriktirme) giderme isteğinden daha ağır basarak kötü sonuçlar doğurabilir. Genel kural olarak bir maddenin bağımlılık yapma seviyesi dopamin salgısı üzerindeki etkisine bakılarak ölçülebilir.

Madde kullanım bozukluklarının belirtileri nelerdir?

Madde kullanımının etkileri (zehirlenme, yoksunluk, çeşitli fiziksel ve psikolojik sorunlar) ile madde kullanım bozukluğuna özgü belirtiler arasındaki farkı anlamak oldukça önemlidir. Madde kullanımının olumlu ve olumsuz sonuçları, kullanılan ilacın türüne, bu ilacın neden ve nasıl kullanıldığına ve ilacı kullanan kişinin özelliklerine bağlı olarak çeşitlilik gösterir. Bu nedenle maddeye özgü sonuçlar madde kullanım bozukluğunun belirtileri olarak düşünülmez.
Madde kullanım bozukluklarının temel özelliği, bilişsel, davranışsal ve fizyolojik belirtilerin birleşimi olmasıdır. Bu belirtiler bir maddenin kişi için önemli sorunlar oluşturmasına rağmen kişinin bu maddeyi kullanmaya devam ettiğini gösterir1.
Örnek MaddeMaddeye özgü olumsuz sonuçlar (bir madde kullanım bozukluğu belirtisi olması gerekmez)Madde kullanım bozukluğu
TütünKalp ve akciğer hastalıklarıMadde kullanımından kaynaklanan fiziksel, zihinsel veya sosyal açıdan olumsuz sonuçları olmasına rağmen bir maddeyi (bırakmak istenmediği veya bırakılamadığı için) kullanmaya devam etme. Bu, listede sıralanan bütün maddeler için geçerlidir.
Kanser
Sigara molalarına ihtiyaç duyulduğu için iş üretkenlikte azalma
Sigara içildiği için karşı cins tarafından reddedilme
AlkolAşırı alkol tüketiminden sonra oluşan fiziksel etki
Sarhoşken bir partide rezil olma
Sarhoşluktan kaynaklanan yaralanmalar (düşme, sarhoşken kaza yapma, vb.)
Karaciğer hastalıkları
KenevirKullanım sonucu, okulda, iş yerinde ve polisle sorun yaşama
Sarhoşluktan kaynaklanan yaralanmalar (düşme, kaza yapma, vb.)
Depresyon; motivasyon eksikliği
Madde kaynaklı psikoz
Madde kullanım bozukluğu belirtileri dört gruba ayrılır: kontrol kaybı, sosyal hayatın bozulması, riskli kullanım ve farmakolojik kriterler.

Madde kullanımında kontrol kaybı

  • Bir maddeyi başta niyet edilenden daha fazla miktarlarda veya daha uzun bir süre kullanmak
  • Madde kullanmayı sürekli olarak isteme, madde kullanımını bırakamama veya kontrol edememe
  • Maddeyi edinme, kullanma ve madde kullanımının etkilerinde kurtulma aşamalarında uzun zaman harcama
  • Bir maddeyi kullanmak için yoğun istek ve arzu duyma (şiddetli istek), özellikle maddenin daha önce alındığı veya kullanıldığı yerlerde

Sosyal hayatın bozulması

  • İş yerinde, okulda veya evdeki görevlerin ihmal edilmesine yol açan maddeyi tekrar tekrar kullanma
  • Madde kullanımının etkileri nedeniyle ortaya çıkan veya daha kötüye giden sosyal sorunlara rağmen devam eden madde kullanımı
  • Madde kullanımı nedeniyle sosyal, mesleki etkinliklere veya boş zaman etkinliklerine son verme veya bu etkinlikleri azaltma

Riskli kullanım

  • Fiziksel olarak zararlı olduğu hâlde tekrar eden madde kullanımı
  • Muhtemelen madde kullanımından kaynaklanan kalıcı ve tekrar eden fiziksel veya fizyolojik sağlık problemlerine rağmen devam eden madde kullanımı

Farmakolojik kriterler

Tolerans:
  • Aynı etkiyi alabilmek için daha fazla miktarlarda madde kullanma ihtiyacı hissetme
  • Maddeyi aynı miktarda kullanarak daha az etki alma
Yoksunluk:
  • Söz konusu maddenin yoksunluk sendromu özellikleri (farklı maddeler için yoksunluk özellikleri değişkenlik gösterir)
    • Yoksunluk belirtilerini önlemek veya azaltmak için madde kullanma
Bir kişiye madde kullanım bozukluğu teşhisi konulabilmesi için bu kişinin 12 aylık bir süre içerisinde yukarıda listelenen belirtilerden en az ikisini sergileyerek madde kullanımından kaynaklanan, sorunlu bir davranış göstermesi gerekmektedir. Genel kural olarak; 2-3 belirti hafif bozukluk, 4-5 belirti orta dereceli bozukluk, 6 ya da daha fazla belirti ise ağır bozukluk göstergesidir.

Madde kullanım bozukluklarının sebebi nedir?

Madde kullanım bozukluğunun tek bir nedeni yoktur. Diğer pek çok hastalıkta da olduğu gibi, bir insanın madde kullanım bozukluğu yaşama ihtimalini arttıran birçok etmen vardır.
  • Genetik/biyolojik etmenler: Yapılan değerlendirmelere göre bir insanın madde kullanım bozukluğu yaşama ihtimalinin %40-60'lık bir kısmını genler oluşturuyor3. Fakat bu, vücudumuzda bir bağımlılık geni olduğu anlamına gelmez; yalnızca (diğer biyolojik etmenlerin yanında) birçok gen bir araya geldiğinde bir insanın bir maddeyi aşırı miktarlarda kullanmaya daha eğilimli olmasına neden olabilir. Örneğin; bir insan, biyolojik olarak zayıf bir dopamin-ödül tepkisine sahipse yoğun dopamin salgısına neden olan maddeleri gereğinden fazla kullanmaya eğilimli olabilir.
  • Çevresel etmenler: Düzensiz bir evde büyüme; uyuşturucu satımının oldukça yaygın olduğu bir çevrede büyüme; alkole veya diğer maddelere bağımlı olan aile fertlerine, arkadaşlara veya yaşıtlara sahip olma madde kullanım bozukluğunun gelişimiyle ilişkilendirilen durumlardır. Genetik etmenlerde olduğu gibi çevresel etmenler de doğrudan bir bozukluğa yol açmamakla birlikte, bir insanın maddeye olan savunmasını azaltabilir.
  • Gelişimsel etmenler: Bir insanın madde kullanım bozukluğu yaşama riskinde, bu insanın içinde bulunduğu fiziksel ve zihinsel gelişim evresi önemli rol oynamaktadır. Madde kullanımı her yaşta tehlikeli olabilir fakat ergenlikten önce veya ergenlikte (beyin gelişmeye devam ederken) madde kullanmaya başlayan insanların madde kullanım bozukluğu yaşama ihtimalleri daha yüksektir.

Madde kullanım bozuklukları ne kadar yaygındır?

Madde kullanım bozukluğu oldukça yaygındır ve ırk, kültür, ekonomi sınıflarına bakılmaksızın her gruptan insanı etkiler. Dünya çapında %0-16'lık bir yaygınlık oranı ölçülmüştür. Erkeklere madde kullanım bozukluğu teşhisi konma ihtimali kadınlardan daha fazladır.

Madde kullanım bozukluklarını nasıl önleyebiliriz?

Madde kullanım bozukluğunun asıl nedeni bilinmese de önleme amaçlı birçok strateji tespit edilmiştir. Yukarıda değinildiği gibi, madde kullanımına erken bir yaşta başlamak, madde kullanım bozukluğu için büyük bir risk faktörüdür. Araştırmalar ailelerin, okulların, toplulukların ve sağlık çalışanlarının dahil olduğu; gençleri madde kullanımının riskleri hakkında eğitmeyi amaçlayan önleme amaçlı programların, madde kullanım bozukluğunun yaygınlığını azaltmada etkili bir yöntem olduğunu ortaya koymuştur.
Yaşa göre en fazla yasadışı madde kullanımını gösteren grafik

Madde kullanım bozuklukları nasıl tedavi edilir?

Ne yazık ki, madde kullanım bozuklukları için kesin bir tedavi olmamasına rağmen, pek çok etkili tedavi yöntemi vardır. Madde kullanım bozukluklarının kendini çeşitli şekillerde göstermesi nedeniyle tedavi yöntemi her bir birey için değişiklik gösterir. Bu tedaviler pek çok şekilde gerçekleştirilebilir (12 adım toplantıları, ilaç tedavisi desteği, hastanede rehabilitasyon görme, bireysel terapi) fakat her ne şekilde olursa olsun, hastanın madde kullanmayı bırakması, maddesiz bir hayat tarzı benimsemesi ve sosyal hayatta aktif hâle gelmesi sağlanmalıdır. Madde kullanım bozuklukları kronik sağlık durumları olarak kabul edildiği için pek çok insan, tekrar rahatsızlanmamak adına uzun süreli veya tekrarlayan bir tedaviye ihtiyaç duyar.

Tartışmaya katılmak ister misiniz?

İngilizce biliyor musunuz? Khan Academy'nin İngilizce sitesinde neler olduğunu görmek için buraya tıklayın.