Aşağıdan Yukarı ve Yukardan Aşağı İşleme

Aşağıdan yukarı ve yukarıdan aşağı işleme arasındaki farka bakalım. Aşağıdan yukarıya işleme nedir? Aşağıdan yukarıya işleme öncelikle uyarıcıyla başlar. Farz edelim bir şeye bakıyorsunuz, mesela muz olsun. Muz orada duruyor ve ne algıladığımızı etkiliyor. Yani uyarıcı, algımızı etkiliyor. Eğer bir şey hakkında hiçbir bilgim yoksa, nesneyi önceden hiç görmemişsem, bilişsel olarak önceden oluşmuş bir algım yoksa ve ona şu anda bakıyorsam, uyarıcı algımı etkiliyor demektir. Mesela bir uçağın kokpitine bakıyorum diyelim. Pilot olmadığım için her şeyi anlayamıyorum ve bana karmaşık geliyor. Tüm bu farklı uyarıcılar, yani işte şu ölçme aletleri, gemi dümenine benzeyen şey, bunların hepsi bana yeni olan bir nesnenin parçaları. Baktığım şeyin ne olduğunu anlamaya çalışıyorum. İşte buna aşağıdan yukarıya işleme diyoruz. Yani baktığınız şey hakkında önceden edinilmiş hiçbir bilginiz yok ve uyarıcılar algınızı etkiliyor. Aşağıdan yukarıya işleme verilere bağlıdır ve neye baktığınızla ilgili algınız o nesneye olan bilişsel farkındalığınızı yönlendirir. Bunun tam tersi ise yukarıdan aşağıya işleme. Burada da önceden var olan bilgileriniz kullanılır ve bunlar algınızı etkiler. Şimdi, şu örneğe bir bakalım. Birçok daire görüyoruz, içlerinde de çizgiler var. İçlerinde çizgi bulunan bu dairelere bakıyoruz ve gösterdiğim kübü oluşturuyoruz. Bu çizgileri alıp birleştiriyoruz ve küp oluşuyor. Uyarıcının kendisi bile, yani daireler bile küp çizmeye yetmiyor çünkü görüyorsunuz siyah boşluklar var. Boşluklarda hiçbir şey yok. Beynimiz ise bu bilgiyi alıyor ve küple ilgili bilgilerimizi kullanarak siyah boşluğun olduğu yerler tam bir küp oluşmasını engellese de biz bunu küp olarak görüyoruz. İşte buna yukarıdan aşağıya işleme diyoruz. Önceden edindiğimiz bilgileri kullanıp baktığımız şeyin ne olduğunu anlıyoruz. Diğer bir deyişle bu yöntem teoriden etkileniyor. Şu şekle bakıp şekilde küp göremesek de küp çizilmeye çalışılmış olduğunu farz ediyoruz. Yani bu teoriyi baktığımız şeyi anlamak için kullanıyoruz. Algılarımız ve davranışlarımız beklentilerimiz tarafından etkilenmiş oluyor. İşte buna yukarıdan aşağıya işleme diyoruz. Baktığımız şeyi anlamak için de kafamızda hâlihazırda var olan bilgileri kullanıyoruz. Tam tersi, aşağıdan yukarıya işlemede ise algımızı oluşturmak için uyarıcının kendisini kullanıyoruz. Aşağıdan yukarıya işlemeye başka bir örnek de Waldo nerede oyunu. Bunu duymuşsunuzdur belki. hatta Google’a where is Waldo, yazın, buna benzer bir sürü resim çıkacak karşınıza. Bu oyunda bir sürü insanın içinden kırmızı-beyaz şapkalı karakteri yani waldo’yu bulmaya çalışıyoruz. Bu resimde yapmak istediğimiz şey hakkında bir fikrimiz var: Kırmızı-beyaz şapkalı çocuğu bulmak. Buna bakarken aşağıdan yukarıya işleme yöntemini kullansaydık gördüğümüz şey sadece büyük bir insan topluluğu olurdu ve bir amacımız olmazdı. Fakat yukarıdan aşağıya yöntemiyle bir amacımız var ve kırmızı-beyaz şapkalı çocuğu bulmaya çalışıyoruz. İşte hepsi bu kadar. Hoşçakalın.