Edimsel Koşullanma: Pozitif ve Negatif Pekiştirme ve Ceza

Daha önceki videolarda klasik yani şartlı koşullanmadan bahsetmiştik. Şartlı koşullanma, basitçe, uyaranlar ve ortaya çıkan sonuçlar arasındaki ilişkinin eşleştirilmesiydi. Yani normalde belirli bir uyaranın sonucu olan bir davranış, oluşan bu bağ sonucunda başka bir uyaranın sonucu haline geliyor. Ama, tabi ki aslında biraz daha karmaşık. Buna sadece şartlı koşullanmanın temeli diyebiliriz. Bu videoda ise edimsel koşullanma kavramından bahsedeceğiz. Edimsel koşullanmanın asıl odak noktası, davranış ve bu davranışların sonuçları arasındaki ilişki ve dolayısıyla bu sonuçların davranışı nasıl etkilediğidir. Davranışların sonuçları vardır. Edimsel koşullanma açısından, iki tür sonuç vardır: pekiştirme ve ceza. Bunlarında iki türü vardır; pozitif ve negatif. Ceza için de geçerli; pozitif ve negatif. Buraya da yazalım. Bunların her birini tek tek örnekle inceleyeceğiz. Ve bu örneği daha iyi anlamak için bir amaçlanan davranış veya hedef davranış belirleyelim. Güvenli sürüş, amaçlanan davranışımız olsun. İki çeşit sonuç görüyoruz; pekiştirme ve ceza. Pekiştirme, amaç davranışın tekrarlanma eğilimini arttıran şeydir. Bunu pozitif pekiştirme ve negatif pekiştirme yoluyla yapabilirsiniz. Bu bağlamda “pozitif” kelimesi, bir şeyin eklendiği anlamına gelir. Yani, davranışın tekrarlanma eğilimini artırmak için pozitif bir pekiştiren eklenmektedir. Negatif pekiştirmede ise hedef davranışın tekrarlanma eğilimini arttırmak amacıyla bir şeyin ortadan kaldırılması anlamına gelir. Yani pozitif pekiştirme için düşünelim; ortaya bir şey daha koyuyorduk, değil mi? Diyelim ki güvenli bir sürücümüz var ve bütün kurallara uyuyor ve böylece hediye benzin kartıyla ödüllendiriliyor. Bedava benzin benim kulağıma çok hoş geliyor. Bu yüzden buraya “benzin” yazıyorum. Hediye benzin kartı, güvenli sürüş davranışının tekrar edilme eğilimini arttırmak amacıyla sunulmuştur. Negatif pekiştirmede ise güvenli sürüş davranışının tekrar edilme eğilimini arttırmak amacıyla ortadan bir şey kaldırılır. Bunun için gerçekten bilinen bir örnek ise şudur: arabaya bindiğinizde, emniyet kemerini bağlamadan önce, işte bu emniyet kemeri, yüksek bir uyarı sesi duyarsınız. Siz emniyet kemerinizi takıncaya kadar bu yüksek uyarı sesin devam etmesi çok sinir bozucudur değil mi? Emniyet kemeri takılınca bu ses kaybolur, yani uğultulu sesin ortadan kaybolması negatif pekiştirenin negatifidir. Ve bu bir negatif pekiştirendir çünkü güvenli sürüş davranışının tekrar edilme eğilimini arttırmak amacıyla ortadan bir şey kaldırıyorsunuz, yani uyarı sesini. Ceza ise bir davranışın tekrar edilme eğilimini azaltma anlamına gelmektedir. Güvenli sürüş örneği üzerinden devam edelim. Güvenli olmayan davranışları cezalandırmak isteriz, değil mi? Bu nedenle pozitif ceza bir davranışın tekrar edilme eğilimini azaltma amacıyla bir şeyin eklenmesi anlamına gelir. Şimdi araba sürmeyle alakalı güvensiz davranışlar hakkında biraz düşünelim. Bunlara örnek olabilecek davranışlardan biri aşırı hız yapma olabilir. Aşırı hız yaptığınızda ne olur? Bazen aşırı hız yaparken yakalandığınızda, aşırı hız cezası alırsınız. Yani aşırı hız yaparken yakalanırsanız, bir polis memuru size hız cezası kesecektir. Yani burada güvensiz davranışın tekrar edilme eğilimini azaltmak amacıyla bir şey eklenmektedir, bu örnekte para cezası. Yani insanların hız cezası almalarının sebebi bu. Diğer taraftan negatif ceza ise, davranışın tekrar edilme eğilimini azaltmak amacıyla bir şeyin ortadan kaldırılması anlamına gelmektedir. Yani ortadan bir şeyi kaldırarak güvensiz araba kullanmada bir azalma meydana getirmek istiyorsunuz. Bunun için uç bir örnek olarak şunu verebiliriz: bazen insanlar sürekli olarak yasaları çiğneyip güvensiz araba kullandıklarını ortaya koyduklarında, mahkeme bu kişilerin ehliyetlerine el koyabilir. Böylece bu kişilerin ehliyetlerine el konularak, bu insanların daha fazla güvensiz araba sürme davranışını tekrar etme şansları azaltılır. Bunlar dört tip sonuç şekli böyle işte. Pozitif pekiştirme, negatif pekiştirme, pozitif ceza ve negatif ceza Ve son olarak da bunların hepsinin aralarında karşılıklı bir ilişkiye sahip olduklarını göstermek istiyorum. Bütün bu sonuçların hepsi davranışı etkilemekte ve şekillendirmektedir. Ve edimsel koşullanmayı eşsiz yapan şey de budur. Davranış ve sonuçları arasındaki ilişki, bu karşılıklı ilişkidir. Ve bütün bu davranışların hepsi sonuçlardan da etkilenirler. Ve bu sonuçlar da davranışı etkiler.