And ve Chavín Uygarlıkları

Nortel Chico uygarlığı olarak da bilinen Caral uygarlığı, karmaşık bir toplumdu, başka bir deyişle, halkının uzmanlaşmış ancak birbiriyle bağlantılı rolleri vardı. Şimdiki merkezi, kuzey kıyı Peru'da bulunuyordu ve milattan önce yaklaşık 3500-1700 tarihleri arasında var olmuştu. Bazı araştırmacılar Caral'ın Amerika'daki en eski uygarlık olduğunu savunurken, başka araştırmacılar, Caral toplumunun gerçekten bir uygarlık olduğunu kesin olarak iddia edebilmek için siyasi, ekonomik ve dini yapılara ait yeterli kanıtlarının var olmadığını ileri sürüyor. Örneğin, Caral uygarlığını inceleyen bilim insanları, gelişmiş bir hükümetin, yönetim için bir gereksinim olduğunu varsayar ancak bu bina projelerini hayata geçirmek için toplumun nasıl organize edildiğine dair soruları henüz cevaplayamamışlardır.

Caral toplumunun en etkileyici başarısı, büyük höyükleri ve batık dairesel meydanlar da dahil olmak üzere anıtsal mimarisi olmuştur. Caral'ın şehir kompleksi 150 dönümden fazla bir alana sahipti ve en iyi döneminde, yaklaşık 3,000 kişiye ev sahipliği yapmıştı. Evlerle çevrili merkezi bir meydan ve tapınakları içeren kent planı, önümüzdeki 4,000 yıl boyunca diğer And uygarlıkları tarafından kullanılmıştır.

Çoğu şehir, bölgedeki üç nehirden birinin yakınında bulunmaktaydı. Nehirler, büyük ölçekli pamuk tarımını olası kılan su kaynaklarıydı. Yiyecek ürünlerinin büyük ölçekli ekimine dair daha az buluntu vardır. Arkeolojik kanıtlar, giyecek ve balık ağları yapmak için tekstil teknolojisinin kullanılmasına işaret ederken, bu da pamuk yetiştiriciliğinin bir ispatı olarak kabul ediliyor.

Genellikle yiyecek depolama ve hazırlama ile ilişkili olan seramik çanak çömleklerin imalatı veya kullanılmasına dair hiçbir kanıt yoktur. Bazı bilim adamları, Caral uygarlığının, diğer eski uygarlıkların yükselişinde esas olarak kabul edilen tarımsal tahıl ve ürün fazlalıklarının gelişiminden ziyade, besin kaynaklarının çoğunu denizden aldığını ileri sürmüşlerdir. Bu durum, neden tüm bilim adamlarının Caral'ın “gerçek bir uygarlık” olduğu konusunda ikna olmamasının sebeplerinden biridir.

Bulunan eserler arasında kuş kemiklerinden yapılmış flütler ve kornetler—geyik ve lama kemiklerinden yapılmış flüt benzeri bir müzik aleti türü— bulunmaktadır. Bu hayvanlar ayrıca Caral beslenmesindeki et tüketimine işaret ederken, evcilleştirilmekten ziyade vahşi doğada avlandıkları sonucuna ulaşıyoruz.

Caral'da bulunan en ilginç eserlerden biri, quipu (bazen de khipu olarak okunan) adı verilen düğümlü pamuklu bir dokuma parçasıdır. Quipu, milattan sonra 1500'lerde İspanyollar Güney Amerika'ya geldiğinde, sistemi hâlâ kullanan İnkalar da dahil olmak üzere birçok And toplumu tarafından kullanılmıştır. Quipu, kullananların düğümlerle hesaplamalar yapmasına ve işlemleri ve diğer bilgileri kaydetmesine izin veren bir dizi ipten oluşuyordu. Caral yiyecek üretimi ile ilgili soruların yanı sıra, Quipu'nun resmi bir yazı sistemini temsil edip etmediği konusundaki tartışmalar, aynı zamanda bilim insanlarının Caral'ın bir uygarlık olma durumu konusunda bir anlaşmaya varmasını da engelliyor.

Chavín uygarlığı, Peru'nun kuzey And dağları bölgelerinde, Caral uygarlığının çöküşünden yaklaşık 1000 yıl sonra, milattan önce 900 ve 250 arasında ortaya çıktı. Mosna ve Huachecsa nehirlerinin birleştiği Mosna Nehri Vadisi'nde bulunuyordu.

Chavín uygarlığı, daha geniş kültürle bağlantılı en önemli yer olan Chavín de Huántar tapınağının ismini taşır. Diğer tüm uygarlıklar gibi, Chavín toplumu da zamanla gelişti ve değişti. Milattan önce yaklaşık 900 ila 500 yılı arasında, tapınak alanının yakınında sadece birkaç yüz kişi yaşamaktaydı. Tapınağın kendisi muhtemelen insanların önemli etkinlikler için seyahat edeceği bölgesel bir tören merkezi idi. Milattan önce yaklaşık 500 yılında tapınağın çevresinde yaşayan insan sayısı artmış, tapınak, daha büyük toplulukları ağırlayabilmek için renovasyon ve onarımlar geçirmiştir. Lamaların evcilleştirilmesi ve kültürler arası ticaretin artmasının bir kanıtı olan ve Chavín uygarlığına ait olmayan malzemelerin ortaya çıkması, bu döneme rastlar. Tüm bunlar, ticareti yapılabilecek malların üretimi için uzmanlaşmış ekonomik faaliyette bir miktar artış olması gerektiğini göstermektedir.

Chavin nüfusu, milattan önce yaklaşık 400 yılından 200 yılına kadar büyümeye devam etti ve daha şehirleşmiş yerleşim formları ortaya çıktı. Bu dönemde özel amaçlar için yapılmış çanak çömlekler ortaya çıkmıştır. Çanak çömlekler, genellikle artan yiyecekler için bir depolama aracı olduğundan, yükselen yerel üretim ve muhtemelen artan tarımsal faaliyet düzeyine işaret etmektedir.

Chavín uygarlığının eşsiz coğrafyası—iki nehre ve yüksek dağ vadilerine yakın—mensuplarının, And Dağları'nın yüksek rakımlarında en iyi şekilde büyüyen patatesi ve nehir vadisi ovalarında büyüyen mısırı yetiştirmelerine olanak tanıdı. Yaylalarda bulunan daha küçük uydu köyleriyle çevrili ova bölgelerindeki büyük köylerin yerleşim örüntüsü, uzmanlaşmış üretim yoluyla bu çeşitli tarım fırsatlarından yararlanmanın bir yolu olabilir.

Mısır ve patatesin yanı sıra, Chavin halkı aynı zamanda tahıl kinoası üretti ve bu bitkileri sulamak için sulama sistemleri inşa etti. Evcilleştirdikleri lamaları, hem ürünlerini taşımak için bir yük hayvanı olarak hem de bir gıda kaynağı olarak kullandılar. Kuruyan lama etini korumak için kullanılan yaygın yöntem, And halkları tarafından ch'arki olarak adlandırıldı. Bu kelime, günümüzde İngilizcede kurutulmuş et anlamında kullanılan "jerky" kelimesinin de kökeni kabul edilir.

Chavín de Huántar tapınağının tasarımı, Peru'nun yayla coğrafyasına uyarlanmış gelişmiş inşaat tekniklerini göstermektedir. Chavín halkı, yağmurlu mevsimlerde su baskınlarını ve tapınağın zarar görmesini engellemek için, tapınak binasının altında kanallarla bir kanalizasyon sistemi oluşturdular.

Chavín sanatı And'daki ilk yaygın, tanınabilir sanatsal tarzdı ve tapınağın kendisi de Chavín stilinin en çarpıcı ifadesiydi. Eski Tapınak, 4,5 metre uzunluğundaki granit parçasından en önemli Chavín tanrısı Lanzón biçiminde oyulmuş olma özelliğine sahiptir. İspanyollar, heykeli bir mızrağa benzettikleri için, Lanzón kelimesini kullanmışlardır.

Chavín yazılı bir kayıt bırakmadığı ve İspanyollar geldiğinde uygarlık artık olmadığı için, tanrının, Chavín dilinde nasıl adladırıldığı bilinmiyor. Lanzón, tapınağın altındaki bir yeraltı geçidi labirentinin merkezdeki odasında bulundu. Manevi anlamda, Lanzón'un muhtemelen gök yüzünü, dünyayı ve yeraltı dünyasını birbirine bağlayan önemli bir nokta olduğu düşünülüyor.

Tapınağın yanında, ayrıca devasa bir granit taşının oyulması ile elde edilmiş olan Tello Dikilitaşı yer alıyordu. Dikilitaşın üzerinde, aralarında timsahlar, kuşlar, mahsuller ve insan figürleri olan bitki ve hayvan şekilleri yer almakta ve bir Chavín yaratılış efsanesi tasvir ediliyor. Amacı arkeologlar tarafından tam olarak çözülmemiş olmasına rağmen, dikilitaş Lanzón ile bir eksen üzerinde hizalanmış gibi görünmektedir ve bu nedenle de bir tür manevi veya astrolojik işaret olarak hizmet etmiş olabilir. Bu, Chavin uygarlığının astronomi hakkında bir takım bilgiye sahip olduğunu da göstermektedir.

Chavín halkı, işlenmiş altın işçiliğini keşfetti ve metali eritme ve lehimlemenin—iki parça metalin, tutkal olarak işlev gören başka bir metal ile bileştirilmesi—ilk tekniklerini kullandılar. Önemli parçaları arasında oymalar, heykeller ve çömlekler bulunan Chavín sanatı, tapınağın duvarlarını da süslemektedir. Birçok oyma eser ve heykelde gözlemlediğimiz kedi figürü - çoğu zaman jaguar - önemli bir dini anlama sahiptir. Kedilerin yanında, kartallar da Chavín sanatında sıklıkla rastladığımız hayvanlar arasındadır. Sanat, sadece baş rahipler tarafından okunabilen ve yorumlanması kasıtlı olarak zorlaştırılan bir sanat olarak kabul edilir.

Chavín harabeleri, savaşlara dair çok az kanıt içerir ve kentsel alanlarda savunma yapıları yoktur. Bunun yerine, yerel vatandaşların dini baskı ve çevre koşullarının bir birleşimi ile kontrol altına alındığı düşünülüyor. And Dağları ve Pasifik Okyanusu, insanların hareketini engelleyen doğal bir engel olduğundan, yerleşimi ve seyahati yalnızca kıyı bölgeleri ile sınırlıyor. Yukarıdaki haritayı inceleyebilirsiniz.

Chavín toplumunun siyasi yapıları net değildir, ancak bir tapınağın inşa edilmiş olması ve sembollerin sınırlı bir şekilde yorumlanması sonucu elde edilen bilgiler, hem dini hem de manevi inançlara dayanan bir hiyerarşinin var olduğunu ima ediliyor.

Tapınağın inşası ve daha sonraki onarımı için büyük bir iş gücüne ihtiyaç duyulması, bunların yapılabilmesine olanak sağlayan bir sistemin var olduğuna işaret ediyor. En yaygın teori, küçük, elit bir grup olan şamanların— yani manevi dünyayla iletişim kurabildiğine inanılan insanların— var oluşu ve bu ayrıcalıklı yetenek sayesinde güç mevkilerini koruduklarına dairdir.