Ana içerik

Konu: Makroekonomi > Ünite 3

Ders 5: Toplam Talep - Toplam Arz (AD-AS) Modelinde Kısa Vadede Yaşanan Değişimler

Toplam Talebi Etkileyen Faktörler

Temel Noktalar

Toplam talep/toplam arz modeli (TT-TA veya AD-AS modeli), ekonomide toplam talebi veya toplam arzı neyin belirlediğini ve toplam taleple toplam arzın makroekonomik seviyede nasıl etkileştiğini gösteren bir modeldir.
Toplam talep eğrisi ya da AD eğrisi, toplam talebin bileşenleri -tüketim harcamaları, yatırım harcamaları ve net ihracat harcamaları (ihracat eksi ithalat)- arttıkça sağa kayar. Bu bileşenler azaldıkça AD eğrisi de tekrar sola kayar.
AD'nin bileşenleri, farklı kişisel tercihler -tüketici güveni ya da ticari güvenden kaynaklı olanlar gibi- ya da devlet (kamu) harcamaları ve vergilerdeki değişiklikler gibi politika tercihleri nedeniyle değişebilirler.
Eğer AD eğrisi sağa kayarsa, bu durumda çıktı ve fiyat düzeyinin denge miktarı yükselecektir. Eğer AD eğrisi sola kayarsa, bu durumda çıktı ve fiyat düzeyinin denge miktarı düşecektir.
Denge çıktı düzeyinin mi fiyat düzeyine göre daha çok değiştiği, yoksa fiyat düzeyinin mi çıktıya göre daha çok değiştiği konusu, AD eğrisinin toplam arz eğrisini ya da AS eğrisini nerede kestiğine göre belirlenir.

Giriş

Daha önce -toplam talep ve toplam arz ile ilgili makalede- toplam talebin dört bileşenden oluştuğunu öğrenmiştik: tüketim harcamaları, yatırım harcamaları, devlet harcamaları ve ihracat harcamaları eksi ithalat harcamaları.

Toplam talebi,

C

I

G

X

M

'nin sırasıyla tüketim harcamaları, yatırım harcamaları, devlet (kamu) harcamaları, ihracat harcamaları ve ithalat harcamalarını temsil ettiği aşağıdaki formülü kullanarak ifade edebiliriz:

Toplam talep = C + I + G + X - M

Ancak ithalatın önünde neden bir negatif işareti var? Bu, daha fazla ithalatın, toplam talep seviyesinin daha düşük olmasına yol açacağı anlamına mı gelmektedir?

Şu şekilde düşünün -A ülkesinin bir vatandaşı yabancı bir ürün satın aldığında, bu tüm diğer tüketim harcamalarına dahildir. Ancak, buradan elde edilen gelir A ülkesinin vatandaşı olan üreticilere gitmez; başka bir ülkedeki üreticilerin eline geçer. Bunu iç talebin parçası olarak kabul etmek yanlış olacaktır. Bu yanlışa düşmemek için yukarıdaki formülde tüketime, yani

C

'ye eklenen ithalat,

M

terimi olarak toplamdan çıkarılır.

Toplam talep denkleminin ifade ediliş şekli nedeniyle, ithalatın ekonomi için kötü olduğunu düşünme yanlışına kolayca düşülür. Şunu akılda tutmak yeterlidir:

M

terimindeki her negatif sayının

C

I

ya da

G

terimlerinde içerilen pozitif birer karşılığı vardır. Böylece bunlar her zaman birbirini götürür.

Bu bileşenlerden herhangi birini arttırmak AD eğrisini sağa kaydırıp daha yüksek bir reel GSYİH düzeyine ve fiyat seviyesi üzerinde yukarı yönlü bir baskıya yol açar. Bu bileşenlerden herhangi birini azaltmak ise AD eğrisini sola kaydırıp daha düşük bir reel GSYİH düzeyine ve daha düşük bir fiyat düzeyine yol açar.

Çıktı ve fiyat düzeyindeki bu değişikliklerin görece büyük ya da küçük olup olmadıkları ve denge çıktı ve fiyat düzeylerinde meydana gelen değişikliğin portansiyel GSYİH ile nasıl ilişkilendiği, toplam talepte meydana gelen kaymaların, kısa dönem toplam arz eğrisinin yani SRAS'nin görece yatay ya da görece dik kısımlarında meydana gelip gelmediklerine bağlıdır.

Bu makalede AD eğrisinin kaymasına yol açacak iki büyük kategoriyi ele alacağız: Tüketicilerin ve firmaların davranışlarında ve devletin vergi ve harcama politikalarında meydana gelen değişiklikler.

Tüketiciler ve firmaların davranışlarındaki değişiklikler AD'yi nasıl etkiler?

Tüketiciler ekonominin geleceğine daha fazla güven duyduklarında, daha fazla tüketme eğiliminde olurlar. Eğer ticari güven yüksekse, firmalar daha fazla yatırım yapma eğiliminde olurlar; çünkü söz konusu yatırımların kendilerine gelecekte önemli düzeyde getiri sağlayacağına inanırlar. Diğer taraftan, tüketici güveninin ya da ticari güvenin düşmesi halinde, tüketim ve yatırım harcamaları da azalır.

Michigan Üniversitesi bir tüketici güveni araştırması yayınlamış ve bir aylık tüketici güven endeksi oluşturmuştur. Endekse göre, Büyük Durgunluk'tan önce tüketici güveni ortalama 90 civarındadır, 2008 sonlarında endeks 60'ın altına düşmüştür -1980'den sonraki en düşük düzey. 2008 sonlarından beri tüketici güveni 2011'deki düşük 55,8 düzeyinden, sağlıklı bir seviyeye yakın kabul edilen 80'ler seviyesine çıkmıştır.

Ticari güvenin ölçülerinden biri Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) tarafından yayınlanmaktadır. İş dünyasındaki eğilimlerin söz konusu olduğu araştırmalar çerçevesinde, 21 ülkeden gelecekteki satış fiyatları ve istihdama ilişkin iş dünyasındaki görüşlere (ve iş ikliminin diğer unsurlarına) ait veriler toplanmaktadır. Büyük Durgunluk'tan sonra yaşanan keskin düşüşten sonra OECD'nin güven ölçüsü yeniden sıfırın üstüne çıkmış -iş dünyasının genel görünümü olağandan daha zayıf olduğunda söz konusu gösterge sıfırın altına düşer- ve uzun dönem ortalamalarına dönmüştür.

Gerçekte bu araştırmaların ikisi de tamamen hatasız değildir. Ancak güvenin ne zaman düştüğü ve ne zaman yükseldiği hakkında fikir vermenin yanı sıra geçmişe göre görece yüksek ya da düşük olup olmadığı hakkında da fikir verirler.

Güven artışı daha yüksek tüketim ve yatırım talebiyle ilişkili olduğundan, AD eğrisinde sağa doğru bir kaymaya neden olur. Aşağıda, solda yer alan Şekil A'ya bakacak olursanız, bu sağa kaymanın dengeyi

E0

'dan

E1

'e değiştirdiğini göreceksiniz. Bunun sonucunda daha yüksek bir çıktı miktarı ve daha yüksek bir fiyat düzeyi oluşur.

Tüketici güveni ve ticari güven çoğunlukla makroekonomik gerçeklikleri yansıtır. Örneğin, ekonominin hızla büyüdüğü zamanlarda güven genellikle yüksek olur, ekonomi durgunlukta olduğunda ise düşük olur. Ancak ekonomik güven, kimi zaman doğrudan ekonomik faktörlerle yakından ilişkili olmayan etkenler nedeniyle azalabilir ya da artabilir- örneğin savaş riski, seçim sonuçları, dış politika gelişmeleri ya da kamuoyunun dikkate aldığı biri tarafından yapılan kötümser bir tahmin gibi.

Örneğin, ülke yöneticileri ekonomi ile ilgili verdikleri demeçlerde dikkatli olmak zorundadırlar. Bir yöneticinin ekonomi ile ilgili kötümser ifadeler kullanması halinde, bu ifadeler tüketim ve yatırımı düşürüp AD'yi sola kaydırarak ekonomik durgunluğa yol açacak güven düşüşünü tetikleme riskini barındırır. Bu senaryonun şekil üzerinde neye benzediğini yukarıda, sağdaki Şekil B'de görebilirsiniz. AD'nin sola kayması, dengenin

E0

'dan daha düşük bir çıktı miktarı ve daha düşük bir fiyat düzeyinin görüldüğü

E1

'e kaymasına yol açar.

Devletin makroekonomi politikaları AD'yi kaydırabilir

Devlet toplam talebin bileşenlerinin birçoğu üzerinde etki sahibi olduğundan, politika tercihleriyle AD eğrisini kaydırma gücüne sahiptir.

Örneğin -AD'nin bileşenlerinden biri olan- devlet harcamalarını alalım. Görece yüksek devlet harcamaları AD eğrisini sağa kaydırır -yukarıda solda yer alan Şekil A- görece düşük devlet harcamaları ise AD eğrisini sola kaydırır -yukarıda sağda yer alan Şekil B.

Vergi politikası tüketim ve yatırım harcamalarını da etkileyebilir. Bireylere yapılan vergi indirimleri tüketim talebinin artmasına yol açarken, vergi artışları tüketim talebinin düşmesine yol açacaktır. Vergi politikası, şirketlere daha düşük vergi oranları ya da belirli türde yatırımların yararına olacak vergi indirimleri uygulayarak yatırım talebini arttırabilir. Hem tüketim hem de yatırım toplam talebin bileşenleri olduklarından, bunların herhangi birinde değişiklik olması AD eğrisini bir bütün olarak kaydıracaktır.

İşsizliğin yüksek olduğu, çok sayıda işletmenin de düşük kârlardan hatta zararlardan muzdarip olduğu bir ekonomik durgunluk sırasında bazı ülkeler vergi indirimleri için yasalar çıkarır. Örneğin, 2001 ekonomik durgunluğu sırasında bazı ülkelerde vergi indirimleri yasalaştırılmıştır. Bu tür zamanlarda siyasal söylem, çoğunlukla zor zamanlardan geçen halkın vergilerden kurtulması ihtiyacına odaklanır. Toplam arz ve toplam talep çerçevesi de bunu tamamlayıcı bir mantık sunar.

Haydi durumu grafik üzerinden, aşağıdaki AD/AS modelini kullanarak değerlendirelim. Ekonomik durgunluk sırasındaki ilk denge, tam istihdam çıktı düzeyinden görece uzakta olan

E0

noktasındadır. Tüketimi arttıran vergi indirimi AD eğrisini sağa kaydırır. Yeni denge olan

E1

'de reel GSYİH artar, işsizlik azalır ve -şekildeki ekonomi henüz potansiyeline ya da GSYİH'nin tam istihdam seviyesine ulaşmadığından- fiyat düzeyindeki herhangi bir artışın etkisi olmaz.

Bazı ülkelerin siyasetinde son yirmi otuz yıldaki en temel ayrılıklardan biri, devletin ciddi düzeyde vergi indirimine gitmesi gerektiğini düşünenler ve buna karşı olanlar arasındaki ayrılık olmuştur.

ABD'den örnek verirsek, Ronald Reagan'ın 1980'de başkanlık koltuğuna oturmasının sebeplerinden biri de ciddi düzeyde vergi indirimi yapma vaadi olmuştur (bu vaadi kısa bir süre sonra gerçekleştirmiştir). George Bush ise, 1992'de Bill Clinton'a karşı yeniden seçilmek üzere girdiği seçimi kısmen 1988'deki "Dudaklarımı okuyun! Yeni vergi yok!" vaadini gerçekleştirmediği için kaybetmiştir. 2000 yılındaki başkanlık seçiminde hem George W. Bush hem de Al Gore ciddi düzeyde vergi indirimi vaat etmişlerdi ve Bush 2001 başında Kongre'den bir vergi indirimi paketi geçirmeyi başarmıştı. Vergi indirimlerine ilişkin tartışmalar hem eyalet düzeyinde hem yerel düzeyde sık sık yer alır.

Peki ekonomistler hangi tarafı tutar? Kapsamlı vergi indirimlerini desteklerler mi yoksa indirimlerin karşısındalar mıdır? Duruma göre değişir. Göz önünde bulundurulması gereken unsurlardan biri, vergi indirimlerine eşit düzeyde devlet harcaması kesintilerinin eşlik edip etmediğidir. Ekonomistler devlet harcamalarının ne düzeyde olması gerektiğine ve hangi harcamalardan tasarruf edileceğine ilişkin farklı görüşlere sahiptirler.

İkinci bir sorun, ki bu bölümdeki tartışma açısından daha anlamlıdır, ekonominin tam istihdam çıktı düzeyine ne derece yakın olduğudur. Bir durgunluk anında, AD ve SRAS eğrilerinin kesiştiği nokta tam istihdam düzeyinin çok altındayken, vergi indirimleri AD'yi sağa kaydırmanın bir yolu olarak mantıklı olabilir. Ancak ekonominin durumu zaten son derece iyiyken, vergi indirimleri AD eğrisini enflasyonist baskıya yol açacak kadar sağa kaydırabilir, böylece GSYİH'nin kazancı çok az olur.

AD/AS çerçevesiyle hareket eden çok sayıda ekonomist, iki çok ağır ekonomik durgunluktan sonra Başkan Reagan'ın 1981'de uygulamaya koyduğu vergi indirimlerinin faydalı bir ekonomi politikası olduğuna kolaylıkla inanabilir. Benzer biçimde, Bush'un 2001'deki ve Obama'nın 2009'daki vergi indirimleri de ekonomik durgunluklar esnasında yürürlüğe konmuştur. Bununla birlikte, ekonomik durgunluk zamanlarında vergi indirimleri yapılmasından yana olan aynı ekonomistlerin bir kısmı, ekonominin iyi performans sergilediği ve devresel (döngüsel) işsizliğin düşük olduğu bir zamanda uygulanan aynı vergi indirimlerine şüpheyle yaklaşırlar.

AD/AS modelinde durgunluk ve tam istihdam

Görsel hakları: Şekil 2 "Toplam Talepteki Kaymalar" OpenStaxCollege, CC BY 4,0

Diğer politika araçları da toplam talep eğrisinde kaymaya yol açabilir. Örneğin, ülkelerin merkez bankaları faiz oranlarını ve krediye erişimi etkileyebilir. Görece yüksek faiz oranları borçlanmayı caydırıcı etkiye sahiptir, bu nedenle yüksek fiyata satın alınabilecek ev, araba gibi mallara yapılan hanehalkı harcamaları ile işletmeler tarafından yapılan yatırım harcamalarını azaltabilir. Diğer yandan, düşük faiz oranları tüketim ve yatırım talebini canlandıracaktır. Ayrıca faiz oranları döviz kurlarını da etkileyebilir, bu da toplam talebin ihracat ve ithalat bileşenleri üzerinde etkili olur.

Özet

Toplam talep/toplam arz modeli (TT-TA veya AD-AS modeli), ekonomide toplam talebi veya toplam arzı neyin belirlediğini ve toplam taleple toplam arzın makroekonomik seviyede nasıl etkileştiğini gösteren bir modeldir.
Toplam talep eğrisi, toplam talebin bileşenleri -tüketim harcamaları, yatırım harcamaları, devlet harcamaları ve ihracat harcamaları eksi ithalat harcamaları- arttıkça sağa kayar. Bu bileşenler azaldıkça AD eğrisi yeniden sola kayacaktır.
AD'nin bileşenleri, farklı kişisel tercihler -tüketici güveni ya da ticari güvenden kaynaklı olanlar gibi- ya da devlet (kamu) harcamaları ve vergilerdeki değişiklikler gibi politika tercihleri nedeniyle değişebilirler.
Eğer AD eğrisi sağa kayarsa, bu durumda çıktı ve fiyat düzeyinin denge miktarı yükselecektir. Eğer AD eğrisi sola kayarsa, bu durumda çıktı ve fiyat düzeyinin denge miktarı düşecektir.
Denge çıktı düzeyinin fiyat düzeyine kıyasla daha fazla değişmesi ya da fiyat düzeyinin çıktıya kıyasla daha fazla değişmesi, AD eğrisinin AS eğrisini kestiği yere göre belirlenir.

Kontrol soruları

Borsanın değerinde meydana gelen çarpıcı bir yükseliş AD eğrisini ne kadar kaydırır? Söz konusu kaymanın denge GSYİH ve fiyat düzeyleri üzerindeki etkisi ne olur?

A ülkesinin en büyük ticaret ortağı ve ihraç mallarının büyük miktarını satın alan B ülkesinin ekonomik bir durgunluğa girdiğini kabul edin. AD/AS modelini kullanarak bunun A ülkesindeki denge GSYİH ve fiyat düzeyleri üzerindeki muhtemel etkisini belirleyin.

Bir politika yapıcı, vergi indirimlerinin ekonomiyi ekonomik durgunluktan çıkardığını iddia ediyor. AD/AS grafiğini bu iddianın doğru olduğunu göstermek için kullanabilir miyiz?

Birçok finansal analizci ve ekonomist, konut fiyat endeksi ile tüketici güven endeksini içeren raporları büyük bir merakla bekler. Bu iki endeksi içeren raporların olumsuz etkileri neler olabilir? Raporların olumlu olması halinde durum ne olur?

Konut fiyatlarına ilişkin olumsuz bir rapor, tüketicilerde evlerinin değerlerinin düştüğü hissini yaratır. Tüketici güvenine ilişkin olumsuz bir rapor tüketicilerde geleceğe yönelik kötümserlik oluşturur. İki durumun da tüketici harcamalarını düşürüp AD eğrisini sola kaydırarak GSYİH ve fiyat düzeyinin azalmasına yol açması muhtemeldir.

Konut fiyat endeksi ya da tüketici güvenine ilişkin olumlu bir rapor ise bunun tam tersi bir duruma yol açar.

Tekrar soruları

AD eğrisinin kaymasına yol açacak bazı etmenleri sayınız ve bunların AD eğrisini sağa mı yoksa sola mı kaydıracaklarını açıklayınız.
AD eğrisinin sağa kayması denge çıktı düzeyi ve fiyat düzeyinin daha düşük mü yoksa daha yüksek mi olmasına yol açar? AD eğrisinin sola kayması halinde durum ne olur?

Analitik düşünme soruları

Eğer hane halkı, gelirinin daha büyük bir kısmını tasarrufa ayırmaya karar verirse, bu durumun kısa vadede çıktı düzeyi, istihdam ve fiyat düzeyi üstündeki etkisi ne olacaktır? Uzun vade için ne söyleyebiliriz?
Şirketlerin ekonominin geleceği hakkında daha iyimser hale gelmeleri ve aynı zamanda 3-D baskıdaki yeniliklerin işçilerin çoğunu daha üretken kılması durumunda çıktı, istihdam ve fiyat düzeyleri üzerindeki bileşik etki ne olurdu?
Bir ülkedeki meclis, işletmelerin ekonomi hakkında daha kötümser hale geldiği bir zamanda vergi indirimi yapsaydı bunun çıktı, fiyat düzeyi ve istihdam üzerindeki bileşik etkisi ne olurdu? AD/AS grafiğini esas alarak açıklayın.

Tartışmaya katılmak ister misiniz?

Giriş Yap

Sıralama ölçütü:

Henüz gönderi yok.

İngilizce biliyor musunuz? Khan Academy'nin İngilizce sitesinde neler olduğunu görmek için buraya tıklayın.